„Pochwała Katona” jest to dzieło Cycerona, które powstało w roku 46 p.n.e. i miało na celu pośmiertne pochwalenie postaci Marka Porcjusza Katona, który bronił republikańskich wartości i ustroju. „Antykatony”1 z kolei to traktat Juliusza Cezara z roku 45 p.n.e., który jest polemiką z pozycją Cycerona odnośnie osoby Katona Młodszego. Oba dzieła nie zachowały się do naszych czasów, a niektóre cytaty i informacje znajdują się w pracach innych autorów antycznych.
Oba traktaty w całości skupione są na postaci Katona. „Pochwała Katona” skupia się na ukazaniu zalet i pozytywnych wartości jakie wyznawał bohater. Cyceron podkreśla umiarkowanie (temperantia), sprawiedliwość (iustitia), pobożność (pietas), powściągliwość (continentia) i i stałość (constantia) polityka.
Cezar dla odmiany zwraca uwagę jedynie na wady Katona, zaznaczając jego degenerację, pijackie zachowania, kontakty seksualne z przyrodnią siostrą Serwillą. Katon w jego oczach charakteryzował się jako osoba próżna, chciwa i skąpa. Podał tu chociażby przykład, jak Katon miał odcedzać sitkiem złoto z prochów zmarłego brata. Inna sytuacja to na przykład oddanie swojej żony – Marcji – umierającemu Hortensjuszowi. Po jego śmierci Marcja ponownie wzięła z nim ślub i tym samym Katon stał się właścicielem majątku Hortnensjusza.
Co warte podkreślenia, głównym celem traktatu Cezara nie była jedynie obraza postaci Katona Młodszego, ale przede wszystkim wyłożenie celów własnej polityki i krytyka optymatów. Katon stał się symbolem bogatej warstwy rządzącej, która skupiła w swoich rękach olbrzymi majątek państwa. Jego zdaniem biedne społeczeństwo stało się zakładnikiem patrycjuszy, którzy poprzez swoje przestarzałe zasady nie reformowali państwa.
Plany Cezara zakładały m.in. rozparcelowanie wielkich majątków nobilów i obdarowanie ziemiami biednych Rzymian oraz weteranów czy oddłużenie obywateli. Jednak aby to zrobić, potrzebna była silna osobowość na scenie politycznej, która przeciwstawi się optymatom.
Co ciekawe, początkowo Cyceron pochwalił dzieło Cezara, co z pewnością wynikało z jego obaw przez siłą i wpływami Cezara. Wraz jednak z idami marcowymi w roku 44 p.n.e., Cyceron „zmienił” swoje zdanie i otwarcie skrytykował traktat Cezara:
Albo można zaprzeczyć, że istotnie stało się to, co jest przedmiotem pochwały, albo nazwać inaczej, niż uczynił to wychwalający, albo twierdzić, że rzecz w ogóle nie jest godna pochwały, gdyż została dokonana wbrew słuszności lub wbrew prawu. Wszystkimi tymi chwytami niezwykle bezwstydnie posłużył się Cezar, polemizując z moim „Katonem”.
Co ciekawe, później Marek Juniusz Brutus zdecydował się na stworzenie swojego dzieła pochwalnego na cześć Katona, które nazwał po prostu „Katon”. Na ten tekst z kolei odpowiedział później adopcyjny syn i następca Cezara – Gajusz Oktawian – pismem „Odpowiedzi dla Brutusa w sprawie Katona”2.
