Rozdziały
Spisek Katyliny (lub „sprzysiężenie Katyliny”) były to wydarzenia z roku 63 p.n.e., kiedy to zubożały polityk Lucjusz Sergiusz Katylina próbował obalić rządy konsulów na dany rok: Marka Tuliusza Cycerona i Gajusza Antoniusza Hybrydę oraz przejąć władzę. Opis wydarzeń zachował się do naszych czasów za sprawą licznych tekstów źródłowych, a zwłaszcza mów Cycerona.
Tło wydarzeń
W latach 67-62 p.n.e., kiedy to Pompejusz zdobywał wielką sławę podbijając i grabiąc na Wschodzie, Marek Krassus wykorzystywał jego nieobecność w Rzymie manipulując klientelą i wykorzystując wszelkie środki do zdobycia prymatu w życiu politycznym. Krassus próbował osiągnąć swoje cele polityczne podczas nieobecności rywala, o którego sukcesy był szczególnie zazdrosny.
Pod koniec 66 roku p.n.e. Krassus udzielił sekretnego poparcia spiskowi, którego celem było usunięcie w połowie okresu urzędowania konsulów na rok 65 p.n.e., widząc w tym możliwość uzyskania pewnych korzyści. W bałaganie politycznym, jaki wówczas powstał, próbował on przejąć pełnię władzy dyktatorskiej. Osobą napędzającą spisek był Lucjusz Sergiusz Katylina, członek zubożałej starej rodziny patrycjuszy, który wzbogacił się na masakrach sulliańskich i szantażach w prowincji Afryka. Spisek na ich szczęście nie pociągnął większych konsekwencji, a to dlatego że nieliczne informacje wychodziły na zewnątrz. I chociaż Senat poparł śledztwo, Krassus za pomocą swoich wpływów potrafił je umorzyć.
Spisek Katyliny – próba dokonania zamachu stanu
Próby objęcia konsulatu przez Katylinę
W roku 64 p.n.e. Katylina przedstawił swoją kandydaturę na konsulat roku 63 p.n.e., przy wsparciu Krassusa. Aby zapewnić sobie przychylne przyjęcie, stworzył program reform zorientowany na radykalne zmniejszenie długów. Zainteresowani tym byli głównie szlachetnie urodzeni patrycjusze (w tym sam Katylina), upadli ekwici oraz ludzie o dużych problemach finansowych. Senat zaniepokojony radykalnym planem reform oraz zawartym w 60 roku p.n.e. I triumwiratem między Cezarem, Pompejuszem i Krassusem, przeciwstawił Katylinie kandydaturę Cycerona. Był on tzw. homo novus („nowym człowiekiem”), czyli pierwszą osobą w rodzie która zasiadła w Senacie. Dzięki swoim umiejętnościom krasomówczym, elokwencji i odpowiedniemu poparciu uzyskał mandat polityczny i objął urząd konsula. Cyceron tym samym przerwał wielokrotne i ciągłe piastowanie urzędu konsula, począwszy od 94 roku p.n.e., przez nobilów. W trakcie piastowania konsulatu Cycerona, Cezar i Krassus regularnie utrudniali mu działalność polityczną, wysuwając wiele liberalnych reform, nastawionych na zdobycie popularności wśród ludu.
Katylina nie rezygnował z szansy objęcia najwyższego urzędu. Wspierany, jak zwykle z ukrycia, przez Cezara i Krassusa, ponownie wysunął swoją kandydaturę na konsulat, tym razem na rok 62 p.n.e. Ponownie swoją kampanię oparł na całkowitym umorzeniu długów, szukając poparcia wśród biedoty, rzemieślników i warstw szczególnie pokrzywdzonych. Ludziom brakowało wody i chleba, a w mieszkaniach nie było miejsca na własnoręczne wypiekanie. Ponownie jednak Katylina poniósł porażkę z Cyceronem, który tłumaczył że wdrożenie tej reformy socjalnej pogwałciłoby tradycyjne stosunki własności. Po raz kolejny Cyceron udowodnił swój geniusz oraz umiejętności oratorskie i przeciągnął na swoją stronę zgromadzenie centurialne (comitia centuriata).
Zawiązanie się spisku
Pokonany Katylina, który na ulicach pokazywał się ze weteranami Sulli i podupadłymi rolnikami, ponownie wysunął plan obalenia legalnej władzy, który zakładał m.in. zabicie urzędujących konsulów: Marka Tuliusza Cycerona i Gajusza Antoniusza Hybrydę. Jednym z czynników pchających Katylinę do spisku były marzenia o odbudowie prestiżu i politycznej roli rodu Sergia. W Etrurii Katylina miał wielu popleczników, którzy zgrupowali swoje siły pod Fiesole, sposobiąc się do marszu na Rzym. O przygotowywanym zamachu stanu Cyceron dowiedział się od pewnej kochanki jednego ze spiskowców. Mimo braku dowodów Cyceron nie zawahał się w obecności całego senatu zaatakować Katylinę pierwszą ze swoich sławnych mów, tzw. „Katylinarek”.
Jak długo, Katylino, będziesz nadużywał naszej cierpliwości? Jak długo będziesz w swoim szaleństwie naigrywał się z nas? Do jakich granic będziesz się chełpił swoim zuchwalstwem nie znającym cugli? Czyż nie strwożyły cię nocne straże na Palatynie ani straże przemierzające miasto, ani trwoga, która ogarnęła lud, ani obecność tutaj wszystkich uczciwych ludzi, ani wybór tego obronnego miejsca na posiedzenie senatu, ani twarze i spojrzenia wszystkich obecnych? Czyż nie rozumiesz, że zamiary twoje zostały odkryte? Nie widzisz, że twój spisek znany już jest wszystkim obecnym i zdemaskowany? Kto z nas, według ciebie, nie wie, co robiłeś ostatniej, co poprzedniej nocy, gdzie byłeś, kogo zwoływałeś, jaką podjąłeś decyzje? O co za czasy! O co za obyczaje!
– Cyceron, In Catilinam, I.1-2
Publiczne oskarżenie Katyliny musiało być szokiem dla wielu senatorów. Katylina próbował przemówić w swojej obronie, jednak został zakrzyczany przez senatorów i zdecydował się opuścić obrady Senatu, Rzym i udał się do Etrurii, gdzie jego sojusznik Gajusz Manliusz gromadził wojsko. Katylina po przyjeździe od obozu miał przyjąć tytuł konsula.
W tym samym czasie w Rzymie, na podstawie pisemnych dowodów, Senat uznał Katylinę i Manliusza za wrogów publicznych (hostes). Co więcej, konsul Gajusz Antoniusz Hybryda został wysłany na czele wojska, aby pokonać siły Katyliny w Etrurii; Cyceron z kolei miał zająć się obroną miasta przed wszelkimi buntownikami.
W tym czasie do Rzymu przybyła delegacja Galów – Allobrogów – którzy niezadowoleni z powodu nadużyć popełnianych przez namiestnika Galii Narbońskiej, Fontejusza, chcieli poprosić o wstawiennictwo Senat. Sytuację próbował wykorzystać jeden z sojuszników Katyliny w Rzymie – pretor Publiusz Korneliusz Lentulus Sura, który zachęcał ich potajemnie do wystąpienia przeciw Rzymowi i wsparcia rebelii. Galowie jednak wyjawili plany i pomogli Cyceronowi wyśledzić osoby zaangażowane w spisek w Rzymie. Pojmano pięć osób: Lentulusa, Cetegusa, Statiliusza, Gabiniusza i Cepariusza.
Nad losem uwięzionych obywateli debatował senat w świątyni Konkordii. W trakcie obrad pojawiło się wiele propozycji, od dożywotniego więzienia (Cezar) po egzekucję bez procesu (Cyceron). Finalnie Cyceron wykorzystując swoje specjalne uprawnienia nadane mu przez senat – senatus consultum ultimum – i kierując się dobrem ojczyzny wygłosił płomienną mowę, w której zaproponował egzekucję pięciu spiskowców poprzez uduszenie. Jego wniosek został poparty i Cyceron wydał rozkaz zabicia pojmanych spiskowców. Na koniec miał powiedzieć: vixerunt, czyli „żyli”.
Bitwa w okoliach Pistorii
Do finalnej bitwy między armią konsularną, a zwolennikami Katyliny (w liczbie około trzech tysięcy) doszło w okolicach Pistorii. Mimo słabego uzbrojenia i przewagi liczebnej wroga, doświadczeni weterani Katyliny długo stawiali opór. Ich morale podnosił niezwykły symbol – orzeł Mariusza, niesiony przez jego armię podczas zwycięskiej kampanii przeciw Cymbrom (nie wiadomo dokładnie, skąd wziął go Katylina). W końcu po zażartej walce ludzie Katyliny ulegli. Kiedy Katylina dostrzegł że szanse na wygrane są zerowe rzucił się w wir walki. Armia buntowników została pokonana, a jej przywódca zginął. Co ciekawe, kiedy zliczano ciała, wszyscy żołnierze Katyliny mieli rany z przodu, co dowodziło istnemu fanatyzmowi z jakim walczyli zwolennicy awanturnika. Prokonsul, którego wojska okupiły zwycięstwo wielkimi stratami, kazał obciąć głowę Lucjusza Sergiusza. W Rzymie pokazano ją na dowód, że rebelię stłumiono.
Sytuacja po zdławieniu buntu
Cyceron po zwycięskiej bitwie powitany został jako zbawca ojczyzny i był dumny ze swojej roli, jako obrońcy republiki. Dowodem swego rodzaju samouwielbienia Cycerona, są zachowane fragmenty poematu, jaki napisał na cześć udanego zapobieżenia zamachowi stanu. Cyceron m.in. napisał: „O, jak Rzym szczęśliwie ził, kiedym ja konsulem był”. Co interesujące, Cyceron prosił nawet swoich przyjaciół o wspominanie jego dokonań. W jednym z listów do Lucjusza Lukrecjusza zachęcał do napisania pochlebnej relacji wydarzeń z 63 roku p.n.e.: „Pałam niewiarygodnym, lecz, jak sądzę, nie nagannym pragnieniem aby imię moje zajaśniało i wsławiło się dzięki twej twórczości pisarskiej”. Cyceron liczył także, że pewien młody grecki poeta stworzył epopeję na ten temat.
Jego decyzja o zabiciu obywateli rzymskich bez procesu miała się jednak zemścić. W grudniu 59 roku p.n.e. populistyczny polityk – Publiusz Klodiusz Pulcher – został trybunem ludowym i wprowadził prawo według, którego każdy kto zabił obywatela rzymskiego bez sądu ma zostać wygnany. Było to wymierzone właśnie w Cycerona, który finalnie zmuszony był udać się na wygnanie w 58 roku p.n.e. Co więcej, Klodiusz aby podkreślić swoje zwycięstwo zburzył dom Cycerona, a na jego miejscu postawił świątynię poświęconą Libertas.
Główne źródła informacji
Głównym źródeł informacji o spisku Katyliny jest dzieło żyjącego w I wieku p.n.e. Salustiusza – „Wojna z Katyliną” (Bellum Catilinae). Warto nadmienić, że Salustiusz w roku 63 p.n.e. nie przebywał w Rzymie, a pełnił zapewne służbę wojskową w innej części państwa. Salustiusz w swoim opisie wydarzeń oparł się na wielu źródłach, w tym na pismach i mowach Cycerona, do którego nie pałał duża sympatią.
Oczywiście innym bardzo ważnym źródłem wiedzy o spisku są zachowane mowy Cycerona. Dwie z nich wygłosił na zgromadzeniach ludowych; inne dwie wygłosił w senacie, z czego najsłynniejsza miała miejsce 8 listopada i to ona zdecydowała o opuszczeniu Rzymu przez Katylinę.
Co interesujące, dzięki zachowanym przypadkiem prywatnym listom Cycerona wiemy, że jeszcze przed zawiązaniem się spisku, liczył on nawet na pewien sojusz polityczny z Katyliną; zastanawiał się nawet nad jego obroną w sądzie.
Postać Katyliny
Po śmierci Katyliny, wielu biednych Rzymian postrzegało go z szacunkiem i nie traktowało jako zdrajcę i łotra (jak mówił o nim Cyceron). Jednak inne zdanie miała arystokracja rzymska.
Salustiusz w swoim dziele wspomina, że Katylina wyróżniał się odwagą i odpornością na ból oraz niewygodę; zarazem jednak uosabiał przywary Rzymu swoich czasów – korupcję i zdzierstwo. Po dziś dzień Katylina jawi się nam jako postać nikczemna i gotowa do zdrady.
Salustiusz opisując spisek Katyliny, wykorzystuje opisywane wydarzenie, jako dowód na to, że państwo rzymskie zatraciło dawne wartości, a doprowadziły do tego nadmiar bogactwa i brak realnego konkurenta na arenie międzynarodowej.
Historyk przypisuje Katylinie niezliczone zbrodnie i okrucieństwa, a w tym picie krwi poświęconego dziecka. Późniejsi historycy tacy jak Florus czy Kasjusz Dion, którzy żyli w późniejszych czasach, jedynie przepisywali twierdzenia wcześniejszych dziejopisarzy. Mimo że imię Katyliny po dziś dzień wiąże się ze wszystkim co najgorsze, wielu Rzymian po kres Rzymu postrzegało go z szacunkiem. Sam Cyceron w swoich refleksjach pisze, że Katylina był postacią enigmatyczną, która charakteryzowała się szlachetnymi cechami, jak i okropnymi zbrodniami. Z jednej strony Katylina starał się za wszelką cenę osiągnąć coś niezwykłego i odbudować pozycję swojego rodu. Z drugiej strony był uosobieniem odwagi, stanowczości w dochodzeniu do celu oraz honorowości. Wolał zginąć w walce, niż zostać osądzony przez system, który chciał obalić.
