Kolegia kapłańskie antycznego Rzymu

Rzymska religia dzieliła się na dwie sfery: sacra – całość praktyk kultowych kierowanych przez wspólnotę do bogów; oraz auspicia – zasięganie opinii Jowisza co do zamierzonej czynności (auspicje). Opinię tą odczytywano z lotu ptaków, w którym ukryte były znaki, poprzez które bogowie wyrażali swoją aprobatę lub dezaprobatę.

Pieczę nad życiem religijnym początkowo sprawował król wspomagany przez kolegia kapłańskie, pontyfików i augurów. Pontyficy (pontifices) dbali o sacra, czyli o właściwe zwracanie się ludzi do bogów i ludzi do ludzi, gdy istotne były także sprawy boskie. Augurzy dokonywali inauguracji i dbali o właściwe dekorowanie auspicjów, aby wszystkie czynności publiczne działy się zgodnie z wolą Jowisza.

Ustanowienie kolegium kapłańskiego wiąże się z panowaniem drugiego króla rzymskiego – Numy Pompiliusza. W starożytnym Rzymie było kilkanaście kolegiów (collegia lub sodalitates) kapłańskich, wśród których były cztery większe kolegia (quattuor amplissima collegia). Były to:

Kolegium pontyfików

Było najwyższym kolegium kapłańskim. Czuwało ono nad formalną stroną kultu religijnego i związanych z nimi aktów państwowych (sporządzali kalendarz, wyznaczali daty świąt). W skład kolegium wchodzili m.in. flamenowie i westalki. Członkiem tego kolegium był pontyfik. Przewodniczył mu Pontifex Maximus. Mieli oni „budować mosty” – czyli łączyć to, co ziemskie z tym, co boskie. Termin Pontifex Maximus przeszedł potem na cesarzy rzymskich.

Rzymianie kolegium pontyfików uważali za bardzo starożytne; to też przypisywano jego założenie królowi-kapłanowi, którym był Numa Pompiliusz. Pierwotną liczbą jego członków było pięć. Uważa się że pierwszym i głównym pontyfikiem był sam król, dopiero za czasów republikańskich zastąpiony przez pontifex maximus. Pierwotnie pontyfikami byli wyłącznie patrycjusze; dopiero w roku 300 p.n.e. plebejusze zostali dopuszczeni do urzędu. Liczba pontyfików została podniesiona do dziewięciu, z tym, że pięciu było plebejuszami, a tylko czterech należało do stanu niegdyś uprzywilejowanego. Gdy Sulla przeprowadził swoją reformę całego ustroju państwowego, liczba pontyfików została raz jeszcze podniesiona, do piętnastu, ale znowu z zachowaniem tej samej proporcji. Skład kolegium w ostatnich czasach republiki był następujący: siedmiu patrycjuszów, ośmiu plebejuszów. Pontyfikowie byli pierwotnie dożywotni: w razie śmierci jednego członka kolegium, pozostali obierali jego następcę przez kooptację.

Kolegium augurów

Powoływane zostało przez króla Numę Pompiliusza. składało się początkowo z trzech patrycjuszy, po jednym dla każdej z najstarszych tribus rzymskich. Byli oni dobierani do kolegium na drodze kooptacji i sprawowali urząd dożywotnio. Liczebność kolegium była stopniowo zwiększana, najpierw do sześciu, następnie do dziewięciu członków. W roku 300 p.n.e. do kolegium dopuszczono plebejuszy ustalając, że spośród dziewięciu członków kolegium będzie czterech patrycjuszy i pięciu plebejuszy.

W 104 roku p.n.e. uchwalone zostało prawo Domicjusza (lex Domitia), które zadecydowało o zniesieniu kooptacji augurów. Od tej pory nowi członkowie kolegium byli wybierani głosami 17 tribus wylosowanych spośród 35 istniejących. Sulla zniósł lex Domitia przywracając kooptację i jednocześnie zwiększając liczebność kolegium do piętnastu augurów (siedmiu plebejuszy i ośmiu patrycjuszy). Kooptacja została ponownie zniesiona w roku 63 p.n.e.

Augurowie ze znaków niebiańskich i lotu ptaków oficjalnie odczytywali wolę bogów. Ich przywilejem było noszenie togi bramowanej purpurą i zakrzywionej u góry laski – Lituus, którą zakreślali święty krąg – templum, wewnątrz którego obserwowali znaki boskie: zjawiska meteorologiczne, lot ptaków, zachowanie się zwierząt i wydarzenia zachodzące podczas obrzędu wróżenia. Początkowo augurowie byli cenieni wśród ludu, często służyli radą i odgrywali znaczącą rolę polityczną, gdyż mogli wpływać na decyzje o zwoływaniu zgromadzeń, czy podejmowaniu wojny. Z biegiem czasu ich rola osłabła i ograniczyła się do funkcji religijnych: inauguracja świątyń, różnych pomieszczeń, miast – zapewniając o przychylności bogów. Ostatnimi augurami byli Wettius Agorius Prektekstatus (zmarły w 384 roku n.e.) i Ragonius Wenustus (zmarły w 390 roku n.e.).

Quindecimviri sacris faciundis

Było to kolegium złożone z piętnastu (quindecim – kwindecymwirowie) członków. Utworzone zostało przez Tarkwiniusza Pysznego dla opieki nad Księgami Sybillińskimi, zbiorem przepowiedni Sybilli, greckiej wieszczki z Kyme. Konsultowali i interpretowali Księgi na zlecenie senatu. Innym zadaniem tego kolegium było nadzorowanie czczenia bogów, którzy zostali wprowadzeni na rzymski Panteon.

Pierwotnie zadania kolegium wykonywało dwóch patrycjuszy (duumviri lub duoviri). Ich liczba została podniesiona w 367 roku p.n.e. przez Lex Licinia Sexti do dziesięciu (stąd nazwa niekiedy decemwirowie). Prawo to przewidywało, że połowa z tych kapłanów miała być plebejuszami. W czasach dojrzałej republiki członkowie kolegium byli dobierani na drodze kooptacji. W III wieku p.n.e. kilku kapłanów, prawdopodobnie takżequindecimviri, wybieranych było przez komicja trybusowe (comitia tributa).

Epuloni

Kolegium to – epulones – zajmowało się aranżacją świąt, publicznych bankietów, festiwali i gier (ludi). Tak więc Epuloni przejęli obowiązki, które pierwotnie należały do pontyfików. Kolegium powstało w 196 roku p.n.e. i od początku mogli do niego należeć plebejusze. Potrzeba tego kolegium wynikała z coraz większych uroczystości i festiwali, które wymagały odpowiednich ekspertów.

Początkowo było trzech kapłanów, z czasem osiągając liczbę siedmiu (nazywani także septemviri epulonum, czyli „siedmiu ludzi epulones”). Juliusz Cezar chwilowo rozszerzył kolegium do dziesięciu członków, którego liczba po jego śmierci powróciła do siedmiu.

Bractwa, kolegia i pomocnicy kapłańscy

Obok kolegiów istniały różne rangą bractwa religijne (sodalitates), które działały tylko w zakresie ściśle określonego rytuału i często kolektywnie (np. pontifex lubaugur działali czesto pojedyńczo).

Bractwo Arwalskie (Arvales fratres, czyli „Bracia rolni” lub „Bracia polni”) było to kolegium 12 kapłanów bogini Dea Dia i Marsa. Ich nazwa pochodzi od słowaarvum (niwa). W świątyni bogini, przy zamkniętych drzwiach, kapłani modląc się o dobre zbiory, wykonywali taniec, wywodzący się jeszcze z kultów płodności. Obchodzili święto w kwietniu – Ambarvalie, opis jego przebiegu dotarł do naszych czasów dzięki temu, że został spisany w protokołach zwanych Acta. Przybrani wieńcami z kłosów, oprowadzali po polach ofiarne zwierzęta. Po ich zabiciu tańczyli i śpiewali pieśni na cześć Marsa i larów.

Pieśni bractwa – Carmen Arvale (pieśni Bractwa Arwalskiego) – zostały spisane w czasach cesarstwa i stanowią jeden z najstarszych zabytków poezji łacińskiej. Pieśń rozpoczyna się trzykrotnym wezwaniem do Larów (w ówczesnej wypowie „Lasów”). W dalszej części następuje wezwanie do Marsa. Każde z pięciu wezwań tworzących pieśń powtarzano trzykrotnie, kończąc modlitwę pięciokrotnym powtórzeniem wykrzyknienia Triumpe! (w późniejszej fazie rozwoju językaTriumphe!). Tekst pieśni poniżej:

enos Lases iuvate – Lary, wpomóżcie nas!
enos Lases iuvate
enos Lases iuvate
neve lue rue Marmar sins incurrere in pleoris – Od głodu, moru, ognia, zachowajcie nas wszystkich!
neve lue rue Marmar sins incurrere in pleoris
neve lue rue Marmar sins incurrere in pleoris
satur fu, fere Mars, limen sali, sta berber – Syty bądź, srogi Marsie, wstrzymaj nas od głodu i klęski!
satur fu, fere Mars, limen sali, sta berber
satur fu, fere Mars, limen sali, sta berber
semunis alterni advocapit conctos – Wezwij nas, uczyń nas wszystkich twoimi sługami!
semunis alterni advocapit conctos
semunis alterni advocapit conctos
enos Marmor iuvato – Marsie wspomóż nas!
enos Marmor iuvato
enos Marmor iuvato
triumpe triumpe triumpe triumpe triumpe – Chwała! Chwała! Chwała! Chwała! Chwała!

– Cytowska Maria, Literatura rzymska. Okres archaiczny, Warszawa 1996

Saliowie (Salii) byli to członkowie jednego z najstarszych kolegium kapłanów w Rzymie antycznym, kapłani Marsa. Początkowo jedno, zorganizowane przez Numę Pompiliusza na Palatynie – tak zwani Salii Palatini, później rozpadło się na dwa. Drugą grupę zorganizował Tullus Hostiliusz na Kwirynale w pobliżu Porta Collina, zwano ichSalii Collini lub Agonales.

Saliów było 24 (12 z Kapitolinu i 12 z Kwirynału) i byli wybierani wyłącznie z patrycjuszów. Ich nazwa pochodzi od salio, czyli „tańczę”. Przewodził kolegium magister, ważną rolę odgrywali też praesul (prowadzący taniec) ivates (prowadzący chór). Dwa razy w roku: w marcu i październiku, w formie procesji, wykonywali oni na ulicach miasta staroitalskie tańce i pieśni kultowe, ze spiżowymi tarczami (zwanymi ancilia, przyodziani, w już wtedy uznawane za antyczne, staroitalskie stroje składające się z: tuniki, pancerza, togi (toga praetexta) i szpiczastej czapki (apex). W swych pieśniach (Carmen saliare) wzywali Marsa. Była to tak stara tradycja, że Marek Terencjusz Warron (116-27 p.n.e.) dokonywał przekładu tekstów tych pieśni na łacinę bardziej współczesną.

Kolegium flaminów składało się z 15 kapłanów. Najwyższy rangą był flamen Jowisza, zwany flamen Dialis. Dwaj kolejni to flamen Marsa (flamen Martialis) i Kwiryna (flamen Quirinalis). Pozostali służyli mniejszym bogom i boginiom jak: Wulkan, Flora, Pomona.

Flaminowie byli zapewne jednym z najstarszych (o ile nie najstarszym) kolegium kapłańskim Rzymu. O archaiczności pełnionej przez nich funkcji świadczy wiele rytualnych zakazów (tabu) i ograniczeń, jakie dotykały flaminów. Na przykład flamen Dialis nie mógł jeździć konno, patrzeć na uzbrojone wojsko, składać przysiąg, strzyc włosów, jego strój nie mógł mieć żadnych węzłów itd. (pełną listę podaje Gelliusz w ks. X rozdz. 15).

Luperkowie czcili kult Fauna (rzymskiego bóstwa, pół człowieka, pół kozła) w czasie rzymskiego święta – Luperkalia. W tym czasie składano ofiary, a kapłani nazywani Luperkami (Lupercii, od lupus, „wilk”), ubrani w skórę świeżo zabitego kozła, obiegali wzgórze Palatynu i uderzali przechodniów rzemieniami (februa) ze skór zwierząt ofiarnych, co miało kobietom gwarantować płodność.

Westalki wybierane były spośród dziewczynek w wieku 6-10 lat, z rodów patrycjuszowskich oraz wyłącznie takie, których oboje rodzice żyli. Było ich sześć. Przełożoną westalek była Virgo Vestalis Maxima, najstarsza westalka, zaś opiekę religijną nad nimi sprawował Pontifex Maximus. On też dokonywał wyboru dziewczynek przeznaczonych do służby.

Westalka (virgo Vestalis) musiała pozostawać na służbie 30 lat i zachować w tym czasie dziewictwo. Utrata dziewictwa przez westalkę była, dla odwrócenia gniewu Westy, karana bardzo surowo. Historycy rzymscy opisali kilka wypadków zastosowania tej kary: delikwentkę chowano żywcem do grobu, zostawiając jej tam nieco pożywienia i wody oraz lampkę; następnie pozostawiano ją na śmierć i nie interesowano się nią więcej. Po zakończeniu służby westalka mogła wyjść za mąż i mieć dzieci.

Zadaniem westalek było podtrzymywanie wiecznego ognia w świątyni Westy (który to ogień reprezentował samą Westę) oraz dokonywanie okresowych, rytualnych oczyszczeń całego miasta. Za dopuszczenie do wygaśnięcia ognia odpowiedzialnej za to westalce wymierzano karę chłosty.
Westalki cieszyły się znacznym poważaniem. Za obrazę westalki groziła kara śmierci. Do ich przywilejów należały między innymi honorowe miejsca w teatrze, towarzystwo liktorów i prawo łaski wobec skazanych.

Titii sodales (później określany Titienses lub Sacerdotes Titiales Flaviales) był kolegium kapłańskim, który pierwotnie reprezentował plemię Sabinów. Uważa się że kolegium powstało z inicjatywy Tytusa Tacjusza, króla sabińskiego miasta Cures, albo przez Romulusa. W czasie Republiki Rzymskiej nie natykamy się już na informację o tym kolegium, ponieważ kulty italskich plemion zostały zintegrowane z rzymskimi. W czasach cesarstwa przywrócono kapłanów tego kolegium, aby czcić cesarza.

Sodales Augustales (Sacerdotes Augustales lub Augustales) było to kolegium ustanowione przez cesarza Tyberiusza w celu utrzymania kultu Augusta i Juliuszów w 14 roku n.e. Kolegium składało się z 21 kapłanów, wybieranych ze stanu patrycjuszowskiego. Członkami kolegium byli Tyberiusz, Druzus, Klaudiusz i Germanik, jako członkowie rodziny cesarskiej. Kapłanami Augustales mogli być także Flaminowie.

Fecjałowie (Fetiales) byli dwudziestoosobowym kolegium kapłańskim, poświęconym Jowiszowi. Kapłani wybierani byli dożywotnio. Nosili specjalne wełniane szaty i przepaski na głowach. Kolegium ustanowione zostało prawdopodobnie przez jednego z pierwszych królów w VII wieku p.n.e. Na polecenie senatu lub urzędnika, z zachowaniem obrzędów określonych przepisami, dokonywali formalnego wypowiedzenia wojny, zawarcia przymierza itp. (na granicy z wrogim państwem lub w przypadku ludów nie graniczących z państwem rzymskim, przy kolumnie przed świątynią Bellony na Polu Marsowym w Rzymie). Działali zgodnie ze specjalnym prawem (ius fetiale). Ich działalność była mocno związana z obrzędami religijnymi i otoczona najwyższą tajemnicą. Według niego oficjalnie wyrażali wolę Jowisza, a w rzeczywistości polecenia władcy. Zaprzestali swojej działalności w I wieku n.e.

Haruspices zostali sprowadzeni do Rzymu w czasie II wojny punickiej, z Etrurii, celem dokonania wróżb –haruspicina. Praktycznie do końca republiki haruspikowie byli sprowadzani z Etrurii, by potem funkcję tę pełnili także Rzymianie. Haruskowie udzielali rad zarówno państwu jak i osobom prywatnym. Kapłan (aruspex, haruspex – haruspik) zajmował się wróżeniem z wnętrzności zwierzęcych. Interpretowali wolę bogów na podstawie kształtu wątroby zwierząt ofiarnych. Ich specjalność zaliczano do tzw. disciplina etrusca, którą uważano za szczególnie świętą i czcigodną. Cesarz Klaudiusz powołał kolegium haruspików, a Aleksander Sewer utworzył katedrę haruspicji.

Sacerdos był to każdy kapłan lub kapłanka. W starożytnym Rzymie nie było kasty kapłańskiej, a w pewnym sensie każdy obywatel był kapłanem, ponieważ przewodniczył w obrządkach domowych. Istniały dwa rodzajesacerdote: jedni nadzorowali formę kultu (caerimoniae) i sacra; drudzy interpretowali znaki i wypowiedzi wizjonerów oraz proroków. Inny podział, to że niektórzy nie byli poświęceni konkretnemu bóstwu, a inni posiadali indywidualne bóstwo. Początkowo wszyscy kapłani byli patrycjuszami, ale od roku 367 n.e. plebejusze mogli także brać udział w sacerdotia.

Rex sacrorum (także rex sacrificulus; „król sakralny”) był to urząd kapłański. Wbrew nazwie, nie była to wcale wysoka ranga kapłańska: rex sacrorum został powołany po wypędzeniu Tarkwiniusza Pysznego i ustanowieniu republiki dla wykonywania tych obrzędów religijnych, które za czasów monarchii należały do obowiązków króla.Rex sacrorum był wybierany spomiędzy patrycjuszy przez Pontifexa Maximusa. Był to urząd dożywotni i nie można go było łączyć z żadnymi urzędami świeckimi. Instytucja rex sacrorum przetrwała niemal do samego końca starożytnej rzymskiej religii.

Rex sacrorum nosił togę, nieudekorowane skórzane buty (calceus) oraz trzymał ceremonialny topór. Jego żona nazywana była regina sacrorum. Urząd ten był celowo odpolityczniony; nie był wybierany, a jego inauguracji towarzyszyła comitia calata zwoływana właśnie w tym celu. Kapłan był wykluczony z kariery wojskowej i politycznej (w przeciwieństwie do pontyfika i augura).

Rex Nemorensis („król leśny”) był to tytuł kapłana w starożytnej Italii – opiekuna świętego gaju oraz świątyni Diany nad jeziorem Nemi w Arycji. Jego partnerką, „królową leśną”, była sama Diana.

Rex Nemorensis sprawował swoje kapłaństwo dożywotnio. Był to osobnik ścigany przez prawo, na ogół zbiegły niewolnik. Funkcja kapłana chroniła go przed pościgiem i karą, zabić go mógł jednak każdy, kto był w stanie tego dokonać w walce wręcz. Warunkiem nieodzownym rozpoczęcia pojedynku było ułamanie przez przybysza gałęzi ze świętego drzewa (którego rex musiał z tego powodu strzec jak oka w głowie). Jeśli przybysz wygrał pojedynek, mógł zostać nowym rex Nemorensis, z wszystkimi tego konsekwencjami.

Opisane warunki sprawiały, że funkcja ta była raczej mało lukratywna z powodu stałego zagrożenia śmiercią. Decydowali się więc na nią tylko ci, których w innym wypadku i tak czekała pewna śmierć, i to w męczarniach (na krzyżu itp.).
Uprawiany w Arycji kult drzew, a zwłaszcza tryb sukcesji na stanowisku kapłana Diany skłaniają do przypuszczeń, że była to instytucja bardzo stara, przedhistoryczna. Już w starożytności uznawano ją za nieco barbarzyńską. Instytucja rex Nemorensis utrzymała się jednak co najmniej do czasów dynastii Antoninów, a prawdopodobnie o wiele dłużej.

Galli (l.poj. Gallus) byli to kapłani-eunuchy frygijskiej bogini Kybele oraz jej towarzysza Attis. Pierwsi Galli w Rzymie pojawili się w 204 roku p.n.e., kiedy do rzymskiego systemu religijnego przyjęto Kybele. Zabroniono rzymskim obywatelom obejmowania stanowisk kapłanów, w związku z czym byli oni w większości pochodzenia wschodniego i stanu niewolniczego. Za panowania Klaudiusza ograniczenie to zostało zniesione. Ostatecznie cesarz Domicjan potwierdził zakaz kastracji (eviratio) dla rzymskich obywateli.

Galli kastrowali się w czasie ekstatycznej uroczystości, zwanej Dies sanguinis albo „Dzień Krwi”, która miała miejsce dnia 24 marca. Zakładali kobiece ubrania, zazwyczaj żółtego koloru; rodzaj turbanu; wraz z zawieszkami i kolczykami. Nosili długie włosy i mocny makijaż. Wędrowali z wyznawcami, prosząc o miłosierdzie, w zamian obiecując przepowiednię. W dniu żałoby Attis biegali dziko do okoła. Wykonywali tańce, w ekstazie, biczując się do krwi.

Curio był głową kurii. Wybierany był przez comitia curiata, dopiero kiedy ukończył 50 rok życia i wykonywał urząd dożywotnio. Curiones musieli być dobrego zdrowia i bez defektów fizycznych oraz nie mogli posiadać żadnego innego urzędu cywilnego lub wojskowego. Wypełniał święte obrządki przy udziale kapłana (flamen curialis). Zwierzchnikiem wszystkich kurii był curio maximus, którego wybierano na komicjach.

Aeditui były to osoby, które zajmowały się świątyniami i dbały o ich czystość. Niezależnie od służebnej funkcji urzędu, uczestniczyli w obrzędach i nazywani byli przez Greków niekiedy kapłanami. W wielu przypadkach funkcja ta sprawowana była głównie przez kobiety. Pewnym jest raczej, że było kilka kategorii Aeditui i mieli różne zadania.

Exegetae byli interpretatorami znaków i praw religijnych.