Rozdziały
Termy (thermae albo balnea) były to łaźnie złożone na kompleks obiektów ulokowanych na rozległym terenie, dostępnych dla wszystkich, zarówno ludzi wolnych jak i niewolników, dla bogaczy i biednych o określonych godzinach. Opłata za korzystanie z term była bardzo niska. Okresowo była znoszona przez cesarza w drodze łaski, aby tym samym zjednać sobie lud rzymski. Termy były dostępne dla wszystkich, choć najczęściej istniał podział, który ściśle określał godziny kąpieli chorych, kobiet i mężczyzn.
Łaźnie były stałym elementem życia towarzyskiego w miastach rzymskich. Budowano je głównie z pieniędzy państwowych, jednak często ich budowę zlecały prywatne osobistości. Termy występowały zarówno przy willach arystokracji i w obozach rzymskich (castra). Tym samym wyróżniało się łaźnie publiczne oraz prywatne.
Przy wejściu do term, w westybulu, czyli przedsionku niejaki casparius przyjmował od wchodzących pieniądze oraz kosztowności do depozytu.
W skład pomieszczeń wchodziły:
- szatnie (apodyterium)
- baseny z zimną wodą (frigidarium)
- mała ogrzewana sala przygotowująca organizm do zetknięcia z wyższą temperaturą (tepidarium)
- baseny z gorącą wodą (calidarium)
- łaźnie: sucha (laconicum) lub parowa (sudationes)
- sale masażu (oleoterion), w których namaszczano ciała olejkami
- sala do wypoczynku (tepidarium)
Poza tymi pomieszczeniami, w skład term wchodziły także takie pomieszczenia, jak boiska, sale gimnastyczne (gimnazjony), stadiony, sale do masażu, sale do nacierania oliwą i pachnidłami, eksedry i portyki przeznaczone dla dyskutujących, rozmawiających czy przysłuchujących się recytacjom poetów i mówców. W termach znajdowały się także biblioteki, pokoje muzyczne, bufety oraz sale gier w kości. Obiekty rozmieszczone były wśród zieleni. Same pomieszczenia miały bogatą dekorację. Ściany wykładane były marmurem, zdobione malowidłami, a posadzki pokryte były mozaikami. W pomieszczeniach ustawiano rzeźby, zieleń i wszelkie elementy wystroju.
Termy rzymskie z pewnością były jednymi z ulubionych miejsc, w których Rzymianin mógł zrelaksować swoje ciało. Tepidarium było prawdopodobnie pierwszym z odwiedzanych przez kąpiących się miejsc i stanowiło swoisty wstęp do dalszych gorących (caldarium) bądź zimnych (frigidarium) kąpieli. Tepidarium wyróżniało się najbogatszymi zdobieniami pośród innych łaźni i stanowiło centralną halę w termach rzymskich oraz było otoczone innymi pomieszczeniami. Sala ogrzewana była podłogowo i posiadała ciepłą wodę. Następnie udawano się zazwyczaj do najcieplejszego pomieszczenia – caldarium (temperatura wynosić mogła w granicach 50-55 stopni Celsjusza), ogrzewanego systemem podpodłogowego ogrzewania zwanym hypocaustum. Wcześniej kuracjusz musiał się solidnie wypocić, aby nie przejść zbyt raptownie do gorącego caldarium. W caldarium niekiedy znajdowało się osobne pomieszczenie z suchym gorącym pomieszczeniem – laconicum, które pozwalało dobrze wypocić „trucizny” z organizmu. W obu tych miejscach otwierały się pory skóry, które następnie się zamykały w zimnych wodach frigidarium. W ten sposób można było oczyścić skórę w niedostępnych miejscach. Zdarzało się, że woda w frigidarium schładzana była za pomocą śniegu.
System centralnego ogrzewania
W konstrukcji term rzymskich zastosowano system centralnego ogrzewania, nazywany przez Rzymian hypocaustum. Stosowany był on od I wieku p.n.e. w starożytnym Rzymie. System hypocaustum wykorzystywany był do ogrzewania domów, term publicznych i prywatnych gorącym powietrzem. Słowo dosłownie oznacza „podogień”, od greckiego słowa hypo – „poniżej” lub „pod spodem”, i kaiein – „spalić” lub „rozpalić ogień”. W centralnym pomieszczeniu pod posadzką ustawiony był piec, który ogrzewał powietrze. Posadzka układana była na szeregu podpórek (pilae) wysokości około 80 cm. Stropy wyłożone były warstwą płytek, następnie warstwą betonu, a potem jeszcze płytek na górze. Przestrzenie pozostawione w ścianach służyły temu, aby gorące powietrze i dym z pieca mogły przejść przez nie i zostać wyprowadzone na zewnątrz przez ujścia przewodów w dachu. Dzięki temu gorące powietrze i dym nie dostawały się do wnętrza pomieszczeń. Płytki ceramiczne zostały umieszczone do ogrzewania ściany. Pokoje, które wymagały największego ciepła, były umieszczone najbliżej pieca, którego ciepło mogło być zwiększone poprzez dodanie większej ilości drewna do ognia. Uruchomienie hypocaustum było czynnością pracochłonną, wymagało stałego dozorowania mocy ognia. System był kosztowny w użytkowaniu, zatem to były weń wyposażane głównie wille i łaźnie publiczne.
Zazwyczaj uważa się że hypocastum został wynaleziony przez Sergiusza Orata, choć nie jest to w pełni potwierdzone. Witruwiusz opisuje jego budowę i eksploatację według pracy Sergiusza Orata około 25 roku p.n.e., dodając szczegółowe informacje na temat paliwa. Opisuje także urządzenie do regulacji ciepła – wentylator z brązu w kopule sufitu.
Wiele pozostałości hypocaustów przetrwały wśród rzymskich ruin architektonicznych w całej Europie, zachodniej Azji i północnej Afryce. Hypocaust jest powszechnie uznawany za wynalazek rzymski, który poprawił higienę i warunki życia obywateli oraz był prekursorem nowoczesnego centralnego ogrzewania.
W obszernych, wspartych kolumnami salach mieściły się łaźnie parowe i wodne, baseny kąpielowe z ciepłą, letnią i zimną wodą, baseny pływackie, wanny oraz prysznice. Obok znajdowały się sale gimnastyczne, w których podnoszono ciężary, uprawiano zapasy i szermierkę. Termy były zarazem miejscem spotkań towarzyskich i filozoficznych dysput. Chętni mogli spędzić czas w bibliotece lub zjeść posiłek w bufecie. Wstęp do niektórych term był darmowy, w innych pobierano bardzo niewielką opłatę. Z basenów i sal gimnastycznych korzystały również kobiety. Przeznaczano dla nich zwykle osobne pomieszczenia.
Termy były naturalnie z racji swojego przeznaczenia miejscem licznych spotkań towarzyskich, co niektórym nie do końca odpowiadało. Tak termy rzymskie opisuje Seneka Młodszy w „Listy moralne do Lucyliusza”:
Mieszkam tuż obok term. Wyobraź sobie więc te najprzeróżniejsze głosy, których już uszy ścierpieć nie mogą. Siłacze ćwiczą i wyrzucają w górę ręce obciążone ciężarami […]; kiedy trafi się jakiś próżniak, któremu sprawiają przyjemność pospolite masaże, słyszę klaskanie dłoni o ciało […] A jak się zjawi sędzia sportowy i zacznie liczyć piłki – to już koniec […] Masz dalej tych, co skaczą do wody z impetem, rozbijając ją, […] wyobraź sobie piszczący i skrzekliwy głos niewolnika – depilatora […] Dodaj najprzeróżniejsze nawoływania sprzedających ciastka i masarza i cukiernika, z których każdy na swój sposób ale zawsze głośny, reklamuje swój towar.
– Seneka Młodszy, Listy moralne do Lucyliusza, XVI
Pierwsze termy powstawały najprawdopodobniej w II wieku p.n.e. Budowanie ich rozpowszechniło się jednak w I wieku p.n.e. W tym okresie przeobraziły się one w ogromne kompleksy. Do najsłynniejszych term należą te wzniesione w Rzymie:
- termy Agryppy
- termy Augusta
- termy Tytusa
- termy Domicjana
- termy Karakalli
- termy Dioklecjana
- termy Konstantyna
Łaźnie budowane były nie tylko w Rzymie ale i na terenie całego imperium np. w Patarze, Paryżu i Hierapolis, Trewirze czy Aleksandrii.
