Wojna partyjska (114 – 117 r. n.e.) okazała się spektakularnym, aczkolwiek nietrwałym sukcesem cesarza Trajana (98 – 117 r. n.e.). W brawurowych kampaniach krótkotrwale podporządkowano woli Wiecznego Miasta ogromne połacie terenów, włączając w granice imperium Armenię oraz Mezopotamię.
Będąc pierwszym wodzem rzymskim, który przemierzył dorzecze Eufratu i Tygrysu, docierając aż do wybrzeży Zatoki Perskiej, Trajan miał okazję odwiedzić miejsca znacznie starsze od Rzymu, swoimi początkami sięgające czasów III tys. p.n.e. Jednym z nich był właśnie Babilon, legendarna perła Mezopotamii i jedno z najistotniejszych miast starożytnego Bliskiego Wschodu, stolica tak znanych władców, jak Hammurabiego (1792 – 1750 r. p.n.e.), czy też Nabuchodonozora II (604 – 562 r. p.n.e.), wielka miłość Aleksandra Wielkiego (336 – 323 r. p.n.e.), która miała zaszczyt stać się stolicą jego nowego imperium. Rzymski historyk Kasjusz Dion, żyjący w latach ok. 163 – 229 n.e., w swoim dziele pt. Historiae Romanae (pol. Historia rzymska), przekazał krótki, lecz niezwykle frapujący epizod odwiedzin miasta przez cesarza Trajana. Przed jego omówieniem niezbędne jest — w celu przeprowadzenia analizy porównawczej oczekiwań cesarza a zastanego przez niego obrazu – zakreślenie wyobrażenia Babilonu panującego w świecie grecko-rzymskim.
Jego najistotniejszy opis dla tejże relacji, ze względu na bezpośrednie powiązanie go z historią Aleksandra Wielkiego, szczególnego autorytetu dla Trajana, który sam dążył do powtórzenia jego bezprzykładnego dzieła, jest zachowane do naszych czasów dzieło Kwintusa Kurcjusza Rufusa (brak pewnych danych, ok. I – II w. n.e.) – Historiae Alexandri Magni (pol. Historia Aleksandra Wielkiego). Co więcej, reprezentuje wersję historii wypracowanej w szkołach antycznych, a więc dosyć powszechnie znaną elitom grecko-rzymskim. Według niej to nie bajeczne bogactwa Dariusza III, a piękno i wiek miasta pochłonęły uwagę Aleksandra. Podziwiać miał mury zbudowane z wypalanej cegły zespolonej asfaltem, wysokie na 17 metrów, a tak szerokie, że bezproblemowo mogły się po nich przemieszczać obok siebie aż dwa rydwany. Cudów techniki obcych Grekom było co niemiara. Brzegi przepływającego przez miasto Eufratu wzmocniono olbrzymimi wałami, za którymi znajdowały się obszerne zbiorniki retencyjne, chroniące miasto przed gwałtownym wystąpieniem rzeki z koryta. Nad nią przerzucono kamienny most łączący dwie dzielnice miasta — zachodnią oraz wschodnią, opiewaną przez autorów antycznych.
Z kolei nad miastem górowała potężna twierdza, na której szczycie znajdowały się legendarne Wiszące Ogrody, pełne bujnych drzew owocowych z imponującymi pniami o szerokości dochodzącej do aż trzech metrów. Miały one sprawiać wrażenie lasu naturalnie porastającego górę, obrazu całkowicie surrealistycznego dla równinnego oraz bezdrzewnego krajobrazu Mezopotamii, na dodatek wkomponowanego w miejską zabudowę Babilonu. W miejscu tym należy też wspomnieć o innych antycznych autorach piszących o cudach miasta, m.in. Herodocie, Antypatrze z Sydonu, Diodorze Sycylijskim, Strabonie, Arrianie, Plutarchu. Zainteresowanie wzbudzał też wspaniały ziggurat Etemenanki, utożsamiany z grobem legendarnego Belosa. W przypadku tego zabytku znajdował się on w ruinie już w czasach Aleksandra. Mimo to bryła piramidy schodkowej oraz imponujący rozmiar wciąż wzbudzały podziw dla kunsztu budowniczych. Tak piękny obraz miasta z pewnością stworzył wysokie oczekiwania u cesarza Trajana, najwyraźniej niezapoznanego, lub po prostu niedającego wiary przekazom ówczesnej literatury geograficznej o aktualniejszym stanie miasta.
Babilon dostał się pod panowanie rzymskie w wyniku drugiej kampanii mezopotamskiej, w roku 116 r. n.e., kiedy to flotylla inwazyjna spłynęła w dół Eufratu z myślą o podbiciu serca Partii – Dolnej Mezopotamii. Nie napotkano znaczących problemów, w ręce Rzymian dostały się kolejno Babilon, Seleukia oraz Ktezyfont, w którym zdobyto tron oraz pochwycono córkę Osroesa I (109 –129 r. n.e.), władcy Partów. Cesarz kontynuował swój zwycięski pochód — a raczej rejs — aż ku brzegom Zatoki Perskiej. W drodze powrotnej odwiedził Babilon, gdzie dotarły do niego pierwsze niepokojące informacje. Sytuacja na froncie okazała się krytyczna, na większości podporządkowanych ziem, a był to obszar ogromny – od Armenii i Albanii Kaukaskiej, przez Górną Mezopotamię i część wschodniej Syrii, aż po Dolną Mezopotamię – wybuchły bunty miejscowej ludności. Rzymskie garnizony zostały zmuszone do ucieczki lub po prostu wymordowane, w obu przypadkach tracono kontrolę nad głównymi miastami. Powszechność oraz synchroniczność ich wybuchów, a także moment, kiedy do tego doszło – obecność Trajana na samym południu Mezopotamii, w odizolowanych, bagnistych zlewiskach Tygrysu i Eufratu – silnie wspiera hipotezę o trumfie wywiadu wroga. Partia, po raz pierwszy w tej wojnie, przeszła do ofensywny.
Pomimo tych wydarzeń cesarz dokończył swoją wizytę w Babilonie. Nie tylko paląca sytuacja na froncie zmuszała go do szybkiego wyjazdu. Również to co został w mieście, nie przemawiało za dłuższym pozostaniem w niespełnionej stolicy Aleksandra Wielkiego. Sytuację tę najlepiej oddaje przytoczenie samego materiału źródłowego.
Trajan learned of this at Babylon; for he had gone there both because of its fame — though he saw nothing but mounds and stones and ruins to justify this — and because of Alexander, to whose spirit he offered sacrifice in the room where he had died.
– Kasjusz Dion, Historia rzymska, 30.1
Oczekiwania przerosły rzeczywistość. Opiewane przez antycznych twórców piękno Babilonu zarówno wyimaginowane, jak i rzeczywiste, już dawno przeminęło. Jego miejsce zajęły ruiny o wątpliwej chwale. Co odpowiadało za zastany stan miasta i wynikający z tego zawód cesarza?
Swoją sławę Babilon zawdzięczał przede wszystkim inwestycjom władców chaldejskich, za sprawą których miasto stało się stolicą rozległego, acz krótko trwałego imperium nowobabilońskiego (626 – 539 r. p.n.e.). Za ich panowania przeżywało swój najwspanialszy epizod w historii, a zarazem najlepiej przez nas poznany. Źródłem tejże chwały oraz bogactw było przejęcie władzy nad terenami uprzednio należącymi do Asyrii – Górną Mezopotamią, Syrią, Fenicją oraz Palestyną, której podporządkowanie znamy za sprawą biblijnej historii niewoli babilońskiej. Związane z nią jest bezprecedensowa depopulacja Judei – całkowite przeciwieństwo deportacji asyryjskich, polegających na relokacji różnych grup ludności, przy jednoczesnym unikaniu tworzenia wyludnionych terenów. Długa lista przedsięwzięć budowlanych poświadczonych w inskrypcjach królewskich Nabuchodonozora II z łatwością oddaje skale zakumulowanego bogactwa oraz rozmach rozbudowy stolicy imperium. To właśnie za jego panowania wyremontowano wielki ziggurat Etemenanki, wzniesiono nowy pałac królewski (tzw. Pałac Południowy), kamienny most nad Eufratem (prawdopodobnie), rozbudowano mury miejskie, których najznamienitszym zabytkiem jest zachowana do dzisiaj Brama Isztar, a także podjęto liczne prace konserwacyjno-naprawcze nad innymi budowlami, głównie nad świątyniami licznych bóstw panteonu mezopotamskiego. Upadek niezależności politycznej miasta (539 r. p.n.e.), związany z przejęciem władzy nad całym Bliskim Wschodem przez Persję Achemenidów, rozpoczął powolny i stały proces ubożenia Babilonu. Pomimo zaszczytnej pozycji jednej ze stolic wielkiego imperium perskiego, miasto musiało konkurować o przewodnią rolę w państwie z pozostałymi znamienitymi ośrodkami miejskimi (m.in. Persepolis, Suzą, Ekbataną). Krótkim epizodem (331 – 323 r. p.n.e.) ambitnych planów restauracji miasta było uczynienie go stolicą efemerycznego imperium Aleksandra Wielkiego, nie mniej nawet jego względy nie wpłynęły na późniejszą decyzję Seleukidów o przeniesieniu stolicy, po raz pierwszy do Seleuki nad Tygrysem, a po raz drugi do Antiochii Syryjskiej, doprowadzając do historycznego zakończenia stołecznej roli Babilonu. Za panowania partyjskiego (141 r. p.n.e. – 226 r. n.e.) populacja miasta osiągnęła pułap ok. 20 – 30 tys. mieszkańców, co wciąż stanowiło pokaźną liczbę, niestety dużo mniejszą niż ok. 180 tys. zamieszkujących je w VI w. p.n.e. To znaczące zmniejszenie populacji musiało negatywnie wpłynąć na stan miasta.
Degradacja zabudowy była procesem długotrwałym i złożonym, w którym to wiele występujących czynników wzajemnie się napędzało – problematyka budownictwa należała do jednych z nich. Główny budulec mezopotamski – cegła suszona – był zarówno błogosławieństwem, jak i przekleństwo tamtejszych budowli. Łatwa w obórce, powszechnie dostępna, a przez to też tania, pozwalała na szybkie i bezproblemowe wznoszenie budowli, niestety, wymagających nieustannych napraw z powodu nietrwałość materiału. Zaniechanie ich powodowało relatywnie szybki rozpad konstrukcji, na gruzach której, ze względu na koszt usunięcia ruin, wznoszono kolejną budowlę, co w procesie powodowało piętrzenie się domostw, a co za tym idzie, całych miejscowości. Efektem tych działań są charakterystyczne dla krajobrazu współczesnego Iraku i Syrii sztuczne wzgórza (arab. tall), skrywające w swych trzewiach ślady dawnych cywilizacji. Toteż stąd brak zachowanych monumentalnych zabytków architektury dawniej Mezopotamii – w przeciwieństwie do Egiptu, zostały prawie całkowicie pochłonięte przez naturę i czas. Trwalszym budulcem była cegła wypalana, ale ograniczony dostęp opału — drewno było cennym materiałem ze względu na jego brak w Mezopotamii — niwelował jej powszechne zastosowanie. Niemniej wykorzystywano ją w budowlach monumentalnych, takich jak kompleksy świątynne lub pałacowe, oraz w roli wzmocnień wyjątkowo wrażliwych elementów budynków. Trwałość i ograniczona podaż przyczyniały się do jej powtórnego użytkowania, co ściągało na zachowane budowle widmo szabrownictwa materiałowego. Spotkało to część projektów Nabuchodonozora II – m.in. zigguratu Etemenanki i pałac królewski. Badania archeologiczne wykazały, że rzeczony pałac, nieużytkowany przez administrację centralną od czasów porzucenia go przez Seleukidów, został w I wieku p.n.e. zagospodarowany i ogołocony z cennych materiałów przez miejscową ludność, wykorzystującą jego przestrzeń nawet do celów grzebalnych(!). W związku z tym nie jest pewne, czy cesarz Trajan odwiedził rzeczywiste miejsce śmierci Aleksandra. Któż z miejscowych mógłby wiedzieć, który ze splądrowanych, na wpół zrujnowanych pokoi pałacowych stanowił niegdyś sypialnie wielkiego zdobywcy? Jedną z istotniejszych zabytków hellenistycznych w Babilonie, o ile nie jedynym znaczącym, był teatr, wzniesiony dla tamtejszej diaspory grecko-macedońskiej przez Aleksandra Wielkiego lub jednego z jego następców, w późniejszych czasach restaurowany przez Partów (z racji ich filhellenizmu, utrzymującego się do pierwszych militarnych starć z Rzymem).
Kluczowe w procesie degradacji miasta okazały się przedsięwzięcia urbanistyczne nowych władców regionu, Seleukidów oraz Partów. Założone w jego sąsiedztwie Seleukia nad Tygrysem (305 r. p.n.e.) oraz Ktezyfont (141 r. p.n.e.) zdominowały region jako nowe ośrodki miejskie panujących dynastii, a w związku z tym — administracji państwowej. Babilon stał się dla nich naturalnym źródłem ludności i surowców, przede wszystkim wspomnianych wypalanych cegieł. Problem nie jest ograniczony tylko do starożytności, u zarania średniowiecza Arabowie wykorzystają do budowy Bagdadu cegły z sasanidzkiego Ktezyfontu, kontynuując tym samym bliskowschodnią tradycję „recyklingu” materiałów. Ten sam proces dotknął w średniowieczu i nowożytności liczne zabytki cywilizacji rzymskiej. Odpływ mieszkańców do atrakcyjniejszych ośrodków miejskich, czerpiących korzyści z bezpośredniej obecności władców, polegał na dobrowolnej emigracji, jak i na przymusowych deportacjach (275 r. p.n.e. do Seleuki nad Tygrysem). Definitywna utrata stołecznej funkcji miasta doprowadziła do ograniczenia, a w końcu do wstrzymania inwestycji królewskich, dawniej hojnie spływających na Babilon.
Oprócz architektury i urbanistyki swój udział miały też czynniki kulturowe oraz polityczno-militarne. Od upadku niezależności politycznej miasta nieustannie postępował proces zaniku kultury mezopotamskiej, a co za tym idzie, tradycji wiążących ludność z miejscem, tak istotnych przy pozostałych czynnikach. Na rzecz j. aramejskiego, będącego lingua franca ówczesnego Bliskiego Wschodu, zaprzestano używania babilońskiego w życiu codziennym, ostatnie tabliczki spisane pismem klinowym wydatowano na koniec I w. n.e., a wygaśnięcie kultu Marduka w Esagili — wieńczącego śmierć dawnej cywilizacji — na III / IV w. n.e. Postępującego dzieła dopełniały akty represji ze strony władz (rezultaty buntów za panowania Achemenidów — Dariusza Wielkiego oraz Ksersksesa I) oraz przypadki plądrowania miasta (310/9 r. p.n.e. podczas wojen diodochów). Na domiar złego, na miasto w 117 r. n.e. prawdopodobnie spadły okrutne prześladowania prewencyjne, mające w swym celu spacyfikować mezopotamską diasporę żydowską, o czym wspomina jedynie Euzebiusz z Cezarei w Historia ecclesiastica (pol. Historia kościelna).
Jeszcze przed cesarską wizytacją starano się odpowiedzieć na pytanie, co doprowadziło do upadku chwały Babilonu. Geographica hypomnemata (pol. Geografia) Strabona — żyjącego w latach 63 p.n.e. – ok. 21/25 n.e. — dostarcza jego własnych wniosków. Za doprowadzenie do ruiny zastanego przez Aleksandra miasta, już wtedy mającego swoje najlepsze czasy za sobą, mieli odpowiadać zarówno Partowie, jak i sami Macedończycy. Współcześni dostrzegali brzemienną w skutkach decyzję Seleukidów o utworzeniu nowej stolicy nad Tygrysem, wspomnianej Seleuki. Stan Babilonu za czasów autora, borykającego się z problemem wyludnienia oraz ruin, oddaje przytoczona w jego opisie puenta — „Wielkie Miasto jest wielką pustynią”.
Ubytek ludzi, funduszy i materiałów, przy problemie nieustannej potrzeby remontowania budowli, doprowadziły do szybkiego porzucenia i niszczenia ocalałej zabudowy miasta. Utracenie przez miasto prerogatyw, wynikających z bycia stolicą dotychczasowych zdobywców, oraz związana z tym nieistotna rola w systemach administracyjnych nowych imperiów wzmacniały zachodzące procesy. Głównymi czynnikami, już częściowo zaobserwowanymi przez starożytnych, odpowiedzialnymi za tę sytuację były projekty urbanistyczne Seleukidów i Partów. Zawierucha wojenna na przestrzeni wieków nie ominęła i tego miejsca. Rezultatem tych procesów został zastany przez cesarza Trajana obraz Babilonu – zrujnowanego i wyludnionego miasta o wspaniałej przeszłości.
