Rozdziały
Pompeje (Pompeii), nazywane także Pompeja, uważane były za jedno z najatrakcyjniejszych miast starożytnego Rzymu. Budowle wznoszone były z harmonią i pięknem. Jednak dnia 24 października 79 roku n.e.1 Pompeje spotkała tragedia. Wybuch wielkiego wulkanu, Wezuwiusza spowodował ogromne zniszczenia w mieście. Na szczęście popiół wulkaniczny, który zasypał Pompeje doskonale zakonserwował budowle i przedmioty, co pozwala nam poznać wygląd rzymskiego miasta i życie jego mieszkańców. Oprócz Pompejów zniszczone zostały miasta: Stabie i Herkulanum.
Pompeje były zamożnym miastem z licznymi budynkami użyteczności publicznej, arenami sportowymi, teatrami i świątyniami. Miasto ze swoimi 64 hektarami i 20 tysiącami ludzi było zupełnie przeciętnym ośrodkiem społecznym Cesarstwa Rzymskiego w I wieku n.e. Właśnie ten fakt sprawia, że jest to ważne dla historyków i archeologów miasto. Zachowane w dużym stopniu ruiny, przedmioty i ciała pozwalają odkryć styl życia Rzymian tamtego okresu.
Śmierć mieszkańców miasta zaskoczyła w najróżniejszym czasie i momentach, co można naocznie zobaczyć zwiedzając jeden z domów uciechy. Mieszkańcy ginęli zaczadzeni, często zanim dopadł ich jeszcze gorący popiół. Do dziś doliczono się dwóch tysięcy ofiar. Domy publiczne w Pompejach w ogóle są ciekawym tematem. Przede wszystkim ze względu na cenę świadczonych tam usług, która była naprawdę niewielka i nawet niewolnik mógł sobie pozwolić na chwilę rozkoszy. Przeciętna cena kilku chwil z dziewczyną kosztowała tyle, co pół dzbanka wina lub dwa bochenki chleba. Mimo jednak, że prostytucja była tak rozpowszechniona, warunki w domach publicznych nie były najlepsze: łóżka były za krótkie, a pokoiki ciemne. Wielu klientom nie chciało się zdjąć nawet obuwia i stąd pochodzą ślady obcasów na ścianach. Pompeje wraz ze Stabiami i Herkulanum są ogromnym zbiorem informacji i ciekawostek o życiu typowego starożytnego miasta rzymskiego.
Historia
Ruiny Pompejów położone są w regionie Kampania, około 20 km na południowy-wschód od Neapolu. Miasto zostało założone w VII wieku p.n.e. przez Osków. Początkowo znajdowało się pod wpływem kultury greckiej, później etruskiej. Pod koniec V wieku p.n.e. Pompeje zostały zdobyte przez Samnitów a od 310 roku p.n.e. znalazły się pod panowaniem Rzymian. W 89 roku p.n.e. miasto przyłączyło się do powstania antyrzymskiego. Po zdobyciu przez Sullę miasto zostało pozbawione wszelkich praw. Przekształcono je w kolonię rzymską.
Historyczne Pompeje powstały na stoku wzniesienia utworzonego przez prehistoryczną lawę. Położone były na wysokości 40 metrów n.p.m. nad rzeką Sarnus (obecnie Sarno). Jeszcze przed dominacją samnicką zostało przekształcone z niewielkiej osady rolniczej w miasto rozplanowane wokół Trójkątnego Forum. Pod panowaniem Samnitów obszar 66 ha otoczono murem obronnym o długości ok. 3 km. Pompeje posiadały system kanalizacyjny poprowadzony wzdłuż ulic. Woda do fontann ulicznych, term i bogatszych domów dostarczana była akweduktem. Wszystkie budynki mieszkalne posiadały także zbiorniki impluvium gromadzące deszczówkę.
Pomiędzy IV i I wiekiem p.n.e. miasto było samorządne, posiadało także tradycyjne samnickie urzędy z mediss toutiksem jako najwyższym urzędnikiem. W III i II wieku p.n.e. miasto przeżywało okres dynamicznego rozwoju, będąc jednym z najważniejszych portów w regionie, obsługiwało Nolę i Nucerię. W rękach pompejańskich znajdowało się także ujście żeglownej rzeki Sarnus. Miasto i jego okolice było położone na żyznych ziemiach, gdzie uprawiano winorośl, oliwki i zboża. W II wieku p.n.e. nastąpił znaczny rozwój miasta w kierunku północnym i wschodnim oraz przebudowa centralnych części miasta i budowli reprezentacyjnych położonych przy forum. Liczba ważnych i reprezentacyjnych budowli oraz ich wielkość pozwoliły Pompejom zdystansować pod tym względem ówczesny Rzym.
W wojnie sprzymierzeńczej Pompeje stanęły, w 89 roku p.n.e., po stronie miast italskich, miasto musiało odegrać znaczącą rolę w wojnie ponieważ było wymieniane wśród tych ośrodków, które zbuntowały się jako pierwsze. Appian z Aleksandrii wspomina też o walkach prowadzonych w regionie Pompejów przez Sullę, zaś Wellejusz Paterkulus wspomina oblężenie miasta, brak natomiast archeologicznych śladów zdobycia miasta w boju. Po zakończeniu wojny zostało pozbawione wszelkich praw i przekształcone w 80 roku p.n.e. w rzymską kolonię wojskową Colonia Veneria Cornelia Pompeianorum. Kolonie sullańskie były ustanawiane tylko w najbardziej wrogich ze zdobytych miast italskich. Przez ponad dwadzieścia lat rdzenni mieszkańcy byli pozbawieni większości praw obywatelskich i dyskryminowani na rzecz kolonistów, rekrutowanych wśród weteranów wojska Sulli. Największy rozwój miasta miał miejsce w I wieku n.e. Głównym źródłem utrzymania mieszkańców był handel związany ze znajdującym się w mieście portem morskim.
Zniszczenie miasta
Mimo wielu katastrof jakie spotykały Pompeje w I wieku n.e. miasto swój największy rozwój miało właśnie wtedy. Po raz pierwszy miasto zostało zniszczone w dużej mierze przez silne trzęsienie ziemi, które miało miejsce dnia 5 lutego 62 roku n.e. Mieszkańcy jednak w dość krótkim czasie zdołali je odbudować. Kolejna katastrofa nastąpiła w 79 roku n.e. Zgodnie opisem Pliniusza Młodszego (świadka wybuchu), wybuch wulkanu nastąpił około południa 24 sierpnia 79 roku n.e. W pierwszej fazie z Wezywiusza wydobyły się wysokie słupy ognia, później czarna chmura, która przesłoniła słońce. Na Pompeje posypał się deszcz rozżarzonych kamieni i skał, których ciężar powodował walenie się budowli. Mieszkańców uśmiercały trujące gazy wydobywające się z wulkanu. Trzy dni trwała nieprzerwana erupcja, w wyniku której miasto pokryła warstwa popiołów o grubości od 5 do 6 metrów. Pierwszy wybuch zabił stosunkowo niewielką ilość ludzi, jednak gorące uderzenie popiołu i skał w następnych dniach zabiło tysiące mieszkańców Pompejów. Zniszczenia objęły obszar od Herkulanum po Stabie. Według relacji Kasjusza Diona „pojawiło się tyle pyłu, że jego część dotarła aż do Afryki, Syrii i Egiptu; dotarł też do Rzymu, wypełnił nad nim niebo i zakrył słońce”. Tak katastrofę z kolei przedstawia Pliniusz Młodszy, którego wuj – Pliniusz Starszy – zginął w Stabiach, niosąc pomoc mieszkańcom:
Zanim się obejrzeliśmy ogarnęła nas ciemność, nie taka, jak pozbawiona blasku księżyca, lub pochmurna noc, lecz taka, jak w zamkniętym pomieszczeniu, kiedy zgaszą lampę. Wielokrotnie stawaliśmy, by strząsnąć z siebie popiół, inaczej jego ciężar przykryłby nas, lub zmiażdżył.
– Pliniusz Młodszy, Epistulae
Siedemnastoletni wówczas Pliniusz Młodszy przyglądał się zagładzie początkowo z obserwatorium swojego wuja w oddalonym o 30 kilometrów od miejsca katastrofy Mizenum. Z pewnością wydarzenia opisane przez niego w listach wstrząsnęły całym ówczesnym imperium rzymskim.
Los Pompejów po wybuchu Wezuwiusza
Po tym jak antyczne miasto Pompeje zostało zniszczone i przysypane olbrzymią ilością materiału piroklastycznego z Wezuwiusza w 79 roku n.e., panujący wówczas cesarz Tytus Flawiusz natychmiast podjął decyzję o wsparciu pozostałych przy życiu mieszkańców.
Jak podaje Swetoniusz2 w tym celu przeznaczył duże sumy pieniędzy publicznych. Kasjusz Dion3 z kolei przekazuje, że osobiście odwiedził przysypane miasto dwa razy.
Wiele osób zadaje sobie pytanie czemu nie próbowano odbudować Pompejów w starożytności. Odpowiedź nie jest jednak niestety do końca znana; mogło to wynikać z potencjalnych olbrzymich kosztów, na jakie nie mogło sobie pozwolić państwo rzymskie. Inna hipoteza to przesądne spojrzenie Rzymian, którzy uważali że erupcja wulkanu była karą bogów i w tym miejscu nie powinno już nic powstać. Możliwym jest to, że praktyczni Rzymianie utwierdzili się w przekonaniu, że nie jest to najbezpieczniejsze miejsce do ponownego zakładania miasta.
Pewnym jednak jest to, że liczne osoby próbowały dostać się do zakopanych budowli, albo w celu rabunku, albo odzyskania swoich rzeczy. Z pewnością nierzadko kończyło się to tragicznie, kiedy strop wykopywanego tunelu nie wytrzymywał i zawalał się na głowy starożytnych poszukiwaczy skarbów. Dowodem na takie próby dostania się do pogrzebanego miasta są np. dziury w murach miejskich lub napisy na ścianie „dom przekopany”. W domu Meandra z kolei natrafiono na szczątki po dwóch dorosłych i dziecku, przy których znajdował się kilof i motykę. Badacze podejrzewają, że mogli to być rabusie.
Warto nadmienić także, że po zasypaniu niektóre z wyższych budowli Pompejów, które nie uległy zawaleniu wystawały z popiołów. Materiał ten z pewnością mógł posłużyć jako materiał budowlany.
Z czasem, Pompeje zostały zapomniane na kolejne półtora tysiąca lat, do momentu jak dokonywano przypadkiem kolejnych mniejszych odkryć.
Struktura i zabudowa
Zabudowa rozplanowana wzdłuż regularnej siatki ulic podzielona została na dziewięć sfer, z których każda pełniła określoną funkcję. Przy głównych ulicach usytuowano zajazdy i gospody. Przy ulicach znajdowały się domy mieszkalne z atrium i perystylem. Podczas prac wykopaliskowych odsłonięto także liczne sklepy, warsztaty, teatr, forum z bazyliką, kurią i świątyniami, trzy palestry i termy, amfiteatr z koszarami gladiatorów i wiele innych obiektów. Dopiero w ostatnim okresie historii zaczęto budować domy mieszkalne poza murami obronnymi. Wcześniejsze przebudowy ograniczały się do terenów wewnątrz fortyfikacji. Zmiany polegały m.in. na łączeniu dwóch lub trzech starszych, pochodzących z okresu samnickiego domów, w duże rezydencje z przylegającymi do nich sklepami lub warsztatami. Domy powiększano też przez dobudowywanie pięter.
Wśród warsztatów rzemieślniczych zwracają uwagę zachowane pozostałości licznych piekarni. Odkryto w nich zachowane w dobrym stanie piece i kamienne żarna. Żarna zbudowane były z dwóch części. Dolna, nieruchoma, ma kształt stożka umieszczonego na kolistej podstawie, w której zagłębieniu zbierała się mąka. Jest to tzw. meta, na nią nasadzano część ruchomą w kształcie dwóch wydrążonych stożków połączonych wierzchołkami. Do lejka w górnej części wsypywano ziarna, które miażdżono na mąkę przez obrót części ruchomej.
Uwagę zwracają także lady jadłodajni. Umieszczone są bezpośrednio przy ulicach a ich cechą charakterystyczną są walcowe wgłębienia, w których umieszczano naczynia z gorącymi potrawami i napojami sprzedawanymi klientom. Na trasie zwiedzania znajduje się także starożytny Lupanar zlokalizowany na wprost niewielkiego hoteliku (tzw. Hotel Syttiusza). Jego pomieszczenia rozmieszczono na dwóch kondygnacjach, z których wyższa dostępna była z zewnętrznego balkonu, na który prowadziły schody z ulicy. Niewielkie pomieszczenia były prawie całkowicie pozbawione światła. Korytarz parteru ozdobiony był erotycznymi obrazkami i napisami.
W Pompejach najznamienitsze są malowidła ścienne, które zachowały się w dużych ilościach w bardziej reprezentacyjnych wnętrzach domów, w dość dobrym stanie. Pozwoliło to na odtworzenie historii malarstwa rzymskiego do 79 roku n.e. Oprócz licznych malowideł odnaleziono także interesujące dekoracje w formie mozaik. Stosowane one były głównie w miejscach narażonych na działanie wilgoci i wody.
Rzeźby wykonywane były przez miejscowych artystów z tufu wulkanicznego, marmuru, kamienia, drewna lub brązu. Wśród drobniejszych wyrobów rzeźbiarskich odnaleziono dzwonki zawieszane tak swobodnie, aby najmniejszy ruch powietrza mógł wprawiać je w drgania. Największe jednak wrażenie robią gipsowe odlewy ciał mieszkańców Pompejów, którzy zginęli w katastrofie.
Budowle
Zwiedzanie rozpoczyna się najczęściej od jednej z bram miejskich zwanej Bramą Morską (Porta Marina). Brama ta posiada dwa wejścia: węższe – przeznaczone dla pieszych oraz szersze i wyższe dla wozów i zwierząt jucznych. Oba przeloty przekrywa jedno sklepienie kolebkowe. Chodniki od brukowanych ulic oddzielają wysokie krawężniki ułożone w czasach cesarstwa. Dla wygody pieszych w poprzek ulic ułożono duże kamienie ułatwiające przejście. Dodatkowo kamienie regulowały ruch uliczny, część ulic była bowiem dostępna tylko dla pieszych, inne umożliwiały przejazd pojedynczych wozów (dziś powiedzielibyśmy, że były to ulice jedno- i dwukierunkowe).
Ulica poprowadzona od Bramy Morskiej prowadzi prosto na Forum. Plac o wymiarach 38 na 157 metrów otaczała kolumnada wykonana w okresie samnickim w porządku doryckim. Część portyków przebudowano w czasach późniejszych dodając drugą kondygnację kolumn w porządku jońskim. Przy forum usytuowane były budynki publiczne, kultowe oraz hale targowe. W północnej części forum zbudowano Świątynię Jowisza. Była to budowla usytuowana na cokole o wysokości 3 m, długości 37 m i szerokości 17 m. Na podwyższenie prowadziły schody podzielone na biegi. Świątynię poprzedzał głęboki pronaos. Cellę otaczała dwukondygnacyjna kolumnada, pod nią, w niszach umieszczono posągi triady kapitolińskiej, czyli: Junony, Jowisza i Minerwy. Poniżej świątyni znajdował się skarbiec. Po bokach wzniesiono dwa łuki triumfalne Germanika i Tyberiusza. Wzdłuż wschodniego boku forum, przed kolumnadą, ustawiono posągi zasłużonych mieszkańców i mównicę. Do południowego boku forum przylegał Budynek Władz Miejskich. Były to trzy sale zamknięte apsydami lub niszami. Środkową część zajmowała kuria, boczne przeznaczone były dla duumvirów rządzących miastem i edylów. Do forum od strony zachodniej przylegały:
- Comitium – niewielki budynek, w którym przeprowadzano wybory.
- Budynek Eumachii – budowla ufundowana przez kapłankę Eumachię dla rzemieślników: tkaczy, farbiarzy i foluszników. Budowlę poprzedzał portyk, za którym zachowały się fragmenty ściany z portalem ozdobionym reliefem złożonym z liści akantu przeplecionych rzeźbionymi postaciami niewielkich zwierząt. Po bokach znajdują się nisze, w których najprawdopodobniej odbywały się licytacje. Wewnątrz znajdował się duży portyk otoczony dwukondygnacyjną kolumnadą oddzielającą od dziedzińca magazyny. Na wprost wejścia znajdują się pozostałości trzech dużych apsyd, w których umieszczono posągi Liwii, Tyberiusza i Druzusa. Za środkową apsydą stał też posąg Eumachii.
- Świątynia Wespazjana – otaczały ją ściany zdobione stiukami. Przed cellą zachował się marmurowy ołtarz ozdobiony płaskorzeźbą. Na jednej ze ścian umieszczono scenę składania ofiary.
- Świątynia Larów – zbudowana została po trzęsieniu ziemi. Otaczały ją trzy ściany ozdobione płytami z marmuru i malowidłami. W ścianach bocznych wykonano prostokątne nisze a w tylnej apsydę. W nich umieszczono bóstwa opiekuńcze miasta.
- Macellum – to wzniesiona w czasach cesarstwa kryta hala targowa, w której zlokalizowano sklepy otwarte na dziedziniec wewnętrzny oraz przylegające ulice i forum. W środkowej części dziedzińca umieszczono okrągły, przykryty kopułą pawilon ze zbiornikiem na ryby. Kopuła podparta była 12 kolumnami. W tylnej części umieszczono najprawdopodobniej kaplicę poświęconą rodzinie cesarza (odkryto w niej posągi Oktawii, siostry Augusta i Marcellusa).
Domy pompejańskie
Typowy dom pompejański rozplanowany był wzdłuż osi prostopadłej do ulicy. Pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze rozplanowane były zazwyczaj wokół jednego lub dwóch perystyli połączonych eksedrą. Perystyle poprzedzone były tablinum przylegającym do atrium. W części znajdującej się bezpośrednio przy ulicy często lokowano pomieszczenia sklepów i warsztatów. W ogrodowej części perystyli umieszczano fontanny, nimfea i posągi. W bogatszych domach znajdowały się także prywatne termy. W zależności od zamożności właścicieli wystrój domu był mniej lub bardziej bogaty a dom zajmował odpowiednią do statusu powierzchnię. Poniżej lista ważniejszych domów mieszkalnych. Większość z nich nazwano od odnalezionych w nich przedmiotów lub inskrypcji.
- Dom Fauna – jest to duży dom zajmujący powierzchnię o wymiarach 40 na 110 metrów. Zajmuje cały kwartał utworzony pomiędzy czterema przecinającymi się ulicami. Archeolodzy przypuszczają, że należał on do wnuka Publiusza Sulli. Do domu prowadziły dwa wejścia od frontu (drugie, osobne wejście prowadziło do pokojów gościnnych) oraz jedno umieszczone na tyłach. Nad wejściem umieszczono napis „have” („bądź zdrów”). Korytarz, przy którym znajdowały się dwie świątyńki poświęcone larom, prowadził do dużego atrium z fontanną ozdobioną brązową rzeźbą tańczącego fauna. Tej figurce dom zawdzięcza swoją nazwę. Drugie atrium znajdowało się w części przeznaczonej dla gości. Wokół nich rozlokowano pomieszczenia mieszkalne. Głębiej umieszczono dwa ogrody – perystyle połączone eksedrą. Posadzkę eksedry zdobiła słynna mozaika ozdobiona przedstawieniem bitwy pod Issos stoczonej pomiędzy Aleksandrem Macedońskim a Dariuszem III. Mozaika składa się z około 1, 5 mln kamyków. Do pierwszego, mniejszego perystylu przylegały pomieszczenia gospodarcze. Drugi, większy otoczony został dwukondygnacyjną kolumnadą złożoną z 88 kolumn. Ściany rezydencji zdobiły malowidła w I stylu pompejańskim.
- Dom Wettiuszów – niewielki, lecz bogato zdobiony dom mieszkalny, należący do dwóch kupców: Aulusza Wettiusza Restitutusa i Aulusa Wettiusza Konwiwy. Dom nie ma dużej powierzchni. Wejście z ulicy prowadzi do przedsionka, w którym umieszczono na ścianie duży wizerunek Priapa mającego zapewnić mieszkańcom domu ochronę. Za przedsionkiem umieszczono atrium ozdobione freskami z amorkami. Wokół rozmieszczono pomieszczenia mieszkalne. W budynku znajduje się jeszcze jedno, mniejsze atrium z przylegającą do niego domową kapliczką. Cały dom rozplanowano wzdłuż dwóch boków perystylu. Prawy skrzydłowy pokój przy głównym atrium ozdabiają medaliony z wizerunkami Meduzy i sylena. Po prawej stronie perystylu znajduje się oecus, którego ściany pokryte są u góry wizerunkami budowli i bóstw, na dole zaś scenami marynistycznymi i maskami teatralnymi. W narożach umieszczono pary tańczących bachantek. Najciekawsze są zachowane malowidła wykonane w II stylu pompejańskim, podczas odbudowy domu po trzęsieniu ziemi. Ściany zdobią liczne przedstawienia figuralne i architektoniczne.
- Willa z Misteriami – usytuowana jest poza terenem otoczonym murami obronnymi. Jej nazwa związana jest z odkrytymi w niej freskami przedstawiającymi rytuał wtajemniczenia z Misteria Dionizyjskie. Willa istniała już w II wieku p.n.e. Był to skromny budynek, który z czasem powiększono przez kolejne rozbudowy. Po trzęsieniu ziemi, najprawdopodobniej nowi właściciele przekształcili zabudowania w duże gospodarstwo rolne. Dwukondygnacyjna część frontowa posiadała parter otoczony portykiem i półkolistą eksedrę na piętrze, do której przylegały ogrody umieszczone na tarasach. Bogate dekoracje ścienne wykonane zostały w II stylu pompejańskim, jedynie w tablinum spotkano kompozycje w III stylu złożoną z miniatur egipskich umieszczonych na czarnym tle. Oprócz malowidła z misteriami odkryte zostały sceny figuralne przedstawiające tańczących z satyrem i freski o motywach architektonicznych. Misteria Dionizyjskie to kompozycja o wysokości 3 m okalająca komnatę o obwodzie 17 m. Fresk składa się z 29 postaci ilustrujących cały rytuał od odczytywania tekstu, przez cykl przygotowań kobiety do wtajemniczenia aż do oczekującej na „boskie zaślubiny” młodej panny.
- Dom Dramaturga – domus usytuowany na wprost term dwupiętrowy budynek stanowi przykład średniej wielkości domu, nabytego i przebudowanego przez przedstawiciela bogacącej się klasy średniej w ostatnim okresie istnienia miasta. Wejście do domu znajdowało się między dwoma pomieszczeniami sklepowymi. Prowadzone przez właściciela nieruchomości sklepy łączyły się z przedsionkiem, w którym znajdowała się mozaika z wizerunkiem psa i napisem „cave canem” („strzeż się psa”). W atrium i perystylu znajdowały się freski, przedstawiające ofiarowanie Ifigenii, uprowadzenie Bryzejdy oraz Herę i Zeusa. W tablinum natomiast znajdowała się mozaika ze sceną próby teatralnej, od której dom wziął swoją nazwę. Za tablinum usytuowany był niewielki ogródek, w którym wzniesiono kapliczkę poświęconą larom.
Ważne budowle w Pompejach
Bazylika
Zbudowana została w latach 120 – 78 p.n.e. W pierwszym okresie pełniła funkcję hali targowej, potem gmachu sądowego. Budowlę dzieliły dwa rzędy kolumn na trzy nawy. Środkowa – najszersza, najprawdopodobniej nie była pokryta dachem. Wzdłuż krótszego boku, na wprost forum znajdował się dwukondygnacyjny tribunal. Dłuższy bok Bazyliki przylegał do ulicy prowadzącej od Bramy Morskiej. Naprzeciw niej znajdowała się świątynia Apollina.
Bazylika została zniszczona podczas trzęsienia ziemi. Prac rekonstrukcyjnych nie ukończono przed wybuchem wulkanu.
Świątynia Apollina
Zwrócona frontem do ulicy przylega do wschodniego boku forum. Została wzniesiona za panowania Samnitów. Plac wokół świątyni otaczała kolumnada, pod którą umieszczono liczne posągi bóstw i zbiorniki na wodę. Przed nią zachowały się wykonane z brązu posągi Apollina i Diany. Przed świątynią nadal stoi marmurowy ołtarz i jońska kolumna, na której znajdował się zegar słoneczny. Przy wejściu do świątyni stały także posągi Wenus i Hermafrodyty.
Sama świątynia umieszczona była na podwyższeniu, na które prowadziły szerokie schody umieszczone w części frontowej. Budynek otoczony kolumnadą poprzedzał portyk.
Teatr Wielki
Zbudowany w III wieku p.n.e. wykorzystując naturalne zagłębienie terenu. Widownia mieszcząca 5000 widzów podzielona była na pięć sektorów. Położone najniżej 4 rzędy przeznaczone były dla elity społeczeństwa, pozostałe 15 rzędów służyły pozostałym mieszkańcom. Scena wymurowana została z cegły. Pomiędzy nią a orchestrą zachował się rowek do opuszczania kurtyny. Zachowały się także otwory, w których umieszczano maszty podtrzymujące velarium (osłonę rozpinaną nad widownią). Do teatru przylega prostokątny portyk służący wcześniej jako foyer, później przeznaczony na koszary gladiatorów (tzw. Portyk Gladiatorów).
Termy
Na terenie wykopalisk odkryto trzy kompleksy term miejskich. Najmniejsze, tzw. Termy Rynkowe, znajdowały się w pobliżu Forum, na północ od świątyni Jowisza. Składały się z dwóch bliźniaczych struktur, z których jedna przeznaczona była dla kobiet a druga dla mężczyzn. W skład kompleksów wchodziły szatnie, pomieszczenia na kąpiel zimną, ciepłą i gorącą. Sale ogrzewane były gorącym powietrzem krążącym pod posadzką i pomiędzy ściankami działowymi (hypocaustum). Pomieszczenia ozdobione były stiukami. W tepidarium (sali do wypoczynku) zachowały się gliniane figurki atlasów i piec z brązu ogrzewający powietrze. Do term przylegała niewielka palestra. Oprócz Term Rynkowych odkryto także tzw. Termy Centralne oraz Termy Stabiańskie.
Amfiteatr
Zbudowany został 80 roku p.n.e. i mógł pomieścić 20.000 widzów. Budowla miała 135 metrów długości i 104 szerokości. Nie zbudowano w niej podziemnych pomieszczeń, a dojścia do areny poprowadzono od zewnątrz. Wokół najwyższego sektora znajdowała się galeria, na którą prowadziły osobne wejścia. Galeria przeznaczona była dla kobiet, którym pozwolono brać udział w widowiskach za czasów panowania Augusta.
