Prawo rzymskie powstawało w różnych okolicznościach i z mocy różnych organów.
Na zgromadzeniach ludowych (comitia) prawo uchwalono w drodze ustaw. W okresie monarchii ta funkcja przysługiwała królom. Były to tzw. ustawy królewskie (leges regiae)
Uchwały zgromadzeń ludowych, zwane leges, obowiązywały wszystkich obywateli rzymskich. Aby ustawę uchwalić, wydawany był wniosek (rogatio), który należało postawić na 24 dni przed głosowaniem. Projekt ustawy wnosił magistratus, którym mógł być konsul, pretor lub dyktator. W tym czasie, magistratura mogła zwoływać zebrania nocne (contiones), na których zachęcano do przyjęcia (suasiones) wniosku lub też zalecano go odrzucić (dissuasiones). Głosowanie odbywało się na wyznaczonych zgromadzeniach, po zasięgnięciu auspicjów i odczytaniu wniosku. W początkowym okresie działalności, głosowano ustnie i jawnie, ale z czasem zaczęto oddawać głosy za pomocą dwóch tabliczek i tajnie. Jedną z nich, oznaczano literami UR (uti rogas), drugą, literą A (antiquo).
Każdy obywatel głosując według kurii, centurii lub tribus, wypowiadał się za wnioskiem, wrzucając tabliczkę oznaczoną literami UR lub przeciwko literą A. Tak przyjęte ustawy nazywane były leges rogatae lub lex lata, aby po ogłoszeniu (renuntiatio) stać się źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Wymogi proceduralne wymagały jeszcze zatwierdzenia przez Senat (auctoritas patrum), co zostało zmienione w 339 roku p.n.e., kiedy to senat udzielał aprobaty z góry (ante initium suffragium)
Ustawa składała się z trzech części:
- praescriptio – część zawierająca imię wnioskodawcy oraz datę zebrania się zgromadzenia ludowego
- rogatio – część zawierającą treść ustawy
- sanctio – część zawierająca sankcje na wypadek złamania treści ustawy
Najważniejsza była jednak, tak jak i obecnie ostatnia część ustawy. I właśnie ze względu na nią ustawa mogła:
- lex perfecta – nakładać sankcję nieważności na czynność wykonaną wbrew jej postanowieniom
- lex minus quam perfecta – czynność dokonaną wbrew jej postanowieniom uznawać za ważną, ale za jej sporządzenie groziła sankcja karna
- lex imperfecta – pozbawiać jakiejkolwiek sankcji
Uchwalona ustawa zwykle nazywana była imieniem wnioskodawcy.
Uchwały plebsu (plebiscita) uchwalane były na zgromadzeniach plebejuszy, pod przewodnictwem i na wniosek trybunów plebejskich. W okresie archaicznym dotyczyły one wyłącznie samych plebejuszy. Dopiero od roku 287 p.n.e. po uchwaleniu lex Hortensia uchwały plebejskie zostały zrównanie z leges i zaczęły odgrywać podstawową rolę w kształtowaniu prawa rzymskiego.
Oba zgromadzenia swoje funkcje i znaczenie stopniowo traciły aż do czasów Nerwy, kiedy to wydano po raz ostatni ustawę. Do tego czasu wydano prawie 800 ustaw, które w większości dotyczyły rozwiązywania konfliktów.
Prawo ustanawiano także w formie uchwał senatu (senatus conculta).
Uchwały Senat podejmował na zebraniach, zwoływanych przez przedstawiciela magistratury, który przewodniczył posiedzeniu (senatum cogere). Zebrania odbywały się w Kurii.
Wstępny referat, wygłaszał sprawozdawca (verba facere). Następnie następowało wypowiedzenie się w sprawie poszczególnych senatorów. Do udzielenia opinii wzywał przewodniczący, a uprawnieni byli jedynie Ci członkowie senatu, którzy sprawowali urząd. Kolejność przemawiania zależna była jedynie od przewodniczącego, jednakże regułą stało się, że pierwszym, który zabierał głos w debacie, był senator znajdujący się na pierwszym miejscu listy senatorskiej (princeps senatus). Po obradach, następowało głosowanie. Przeprowadzano je w ten sposób, że każdy z senatorów na wezwanie przewodniczącego, musiał przejść na jedną lub drugą stronę sali, w zależności od tego, czy był za czy też przeciw wnioskowi. Wynik głosowania ustalał przewodniczący. Odbywało się to bez liczenia, jednakże gdy były jakieś zastrzeżenia do różnic w liczbie głosów za każdą z opcji, wtedy nakazywał liczenie głosów.
Uchwały senatu uzyskały moc prawną dopiero za czasów Augusta. Od tego czasu zaczęły one stopniowo wypierać dotychczasowe uchwały plebsu i ustawy, doprowadzając do utarty znaczenia zgromadzenia. Jednakże z czasem także i uchwały senatu straciły moc ustawodawczą na rzecz władzy cesarskiej.
Prawo ustanawiać mógł także pretor w formie edyktu. Jego wpływ na ustawodawstwo narodził się w 367 roku p.n.e., kiedy to została mu wyodrębniona funkcja sprawowania wymiaru sprawiedliwości (iurisdictio).
Ponieważ pretorzy rzadko posiadali odpowiednią wiedzę prawniczą, zdarzało się że korzystali oni z porad wybitnych prawników. I tak obok pretora funkcjonowało tzw. consilium, jego osobisty sztab doradców. Radą udzieloną przez to ciało doradcze, pretor nie był wszakże związany. W pewnych jednak wypadkach ich prywatna opinia była wiążąca dla urzędnika.
Pretorzy posiadali prawo wydawania edyktów (ius edicendi), które początkowo były obwieszczane ustnie, później przybrały postać pisemną. Wówczas to ogłaszano je na białej tablicy (album) w miejscu publicznym. W edykcie, pretor przedstawiał zasady jakimi będzie się kierował w czasie swojego urzędowania.
Edykt pretorski składał się z dwóch części:
- normatywnej – informacja o ewnetualnym udzieleniu ochrony procesowej w określonych sytuacjach (actiones, exceptiones, missiones lub restituniones)
- formularnej – wszelkie formuły jakimi posługiwały się strony procesowe
Początkowo pretorzy nie byli związani edyktami wydanym wcześniej, ale w 67 roku p.n.e. całkowicie zmieniono prawo. Następny pretor najczęściej przejmował pewną stałą część edyktu (edictum tralaticium), do którego mógł dodawać własne postanowienia (edicta nova).
Pretorzy swoją działalnością zaznaczyli się najbardziej w rozwoju prawa cywilnego. Zajmowali się w tym zakresie głównie wyjaśnianiem przepisów tegoż prawa, uzupełnianiem luk oraz poprawianiem błędnych przepisów.
Obok pretorów do wydawania edyktów byli uprawnieni jeszcze edylowie kurulni i kwestorzy.
Ostatnią formą tworzenia prawa był cesarz, który swoją funkcję ustawodawczą pełnił poprzez konstytucje cesarskie.
Materie, przez które cesarz mógł wyrazić swoją wolę była dosyć szeroka. Istniały cztery możliwości:
- Edykty (edicta) – moc prawna edyktów ograniczała się albo do pewnego terytorium, albo obejmowała całe państwo. Edykt wydawał cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi.
- Mandaty (mandata) – pisemne instrukcje dla namiestników prowincji cesarskich i senackich oraz innych urzędników cesarskich. Najczęściej zawierały postanowienia natury administracyjnej.
- Dekrety (decreta) – rozstrzygnięcia spraw spornych, które trafiały przed sąd cesarski. Wsparte autorytetem cesarza, nabierały cech wykładni wiążącej.
- Reskrypty (rescripta) – odpowiedź cesarza na zapytanie skierowane przez urzędników cesarskich, sędziów lub osoby prywatne w kwestiach prawnych.
Od 235 roku n.e. mandaty oraz dekrety straciły swoje znaczenie głównie ze względu na kształtowanie się dominatu. Ze względu także na czynnik kształtowania się władzy absolutnej cesarza największe znaczenie zdobyły sobie edykty.
Konstytucje cesarskie były wysyłane najczęściej do urzędników, a ci następnie podawali je do wiadomości publicznej.
