Rozdziały
Po tym jak Partów zastąpiła dynastia Sasanidów w 224 roku n.e. walki na wschodzie rzymskiego Imperium niezwykle się wzmogły.
Tło historyczne
W 224 roku n.e. król Persji Ardzaszir V pod Hormizdeganem pokonał swojego zwierzchnika, Króla Królów Artabana V, ostatniego z Arsakidów, i objął tron suzerena Iranu jako Ardaszir I. Partów zastąpiła dynastia Sasanidów. Na dworze w Ktezyfoncie skończył się filhellenizm, zapanował perski nacjonalizm i mazdaistyczny fanatyzm. Otoczeni przez zaratustranistyczny kler królowie sasanidzcy ideą swego panowania uczynili rozszerzenie swojego imperium kosztem Rzymu, aby dorównać osiągnięciom Achemenidów.
Już w roku 230 n.e. zaatakowali oni kontrolowaną przez Rzym zachodnią Mezopotamię. Cesarz Sewer Aleksander podszedł pod Ktezyfon, gdzie poniósł klęskę. Ardaszir nie umiał jednak, czy też nie mógł wykorzystać zwycięstwa. Sukces przyszedł kilka lat później, gdy wykorzystali chaos w rzymskim cesarstwie i opanowali zachodnią Mezopotamię. W 243 roku n.e. Wielki Król Szapur I zajął Nisibis i Carrhae. Gordian III i prefekt pretoriański Tyneziteusz zadali wojskom Szapura klęskę pod Reshainą i wyparli je za granice Cesarstwa. W 244 roku n.e. nowy prefekt, Filip Arab, zamordował Gordiana i ogłosił się cesarzem. Został pokonany przez Persów pod Ktezyfonem i musiał zapłacić kontrybucję, zrzec się pretensji do Armenii Wielkiej i nie popierać dążeń armeńskich Arsakidów do obalenia Sasanidów. Zachodnia Mezopotamia pozostała jednak przy Rzymianach.
W roku 252 n.e. wojska Króla Królów Szapura I zdobyły Antiochię oraz leżącą nad Eufratem twierdzę Dura Europos, którą Rzymianie odebrali Partom w roku 165 n.e. Szapur najechał Armenię i osadził tam swojego syna, Hormizda. Cztery lata później pod Edessą do sasanidzkiej niewoli został wzięty, wraz z wieloma żołnierzami, rzymski cesarz Walerian. Na szczęście dla Rzymu marsz Sasanidów na zachód zatrzymały wojska króla Palmyry Odeantusa, cesarskiego wasala, które stały się jedynymi obrońcami wschodnich granic Rzymu. Odenatus zdobył nawet Ktezyfont i otrzymał od cesarza Galiena tytuł corrector Orientis. W 283 roku n.e. cesarz Karus wyruszył z wielką wyprawą na Iran, jakiej nie widziano od czasów wojny Karakalii z Partami. Wojska rzymskie zdobyły Ktezyfon, ale dowodzący kampanią cesarz Karus zginął w niewyjaśnionych okolicznościach we własnym obozie. W roku 284 n.e. zachodnia Mezopotamia pozostała przy Rzymianach, tymczasem Sasanidzi podporządkowali sobie kaukaskie królestwo Iberii.
W roku 296 n.e. król Persji Narses wypędził z Armenii króla Tiridatesa V i zaatakował Cesarstwo Rzymskie. Pokonał legiony w okolicach Cahrrae. Cesarz Galeriusz (cezar Dioklecjana) przybył na Wschód i przeniósł działania do Armenii, gdzie trudniej powodziło się perskiej jeździe i legiony, którym walczyło się tam lepiej, mogły to wyzyskać. W dolinie Araksesu w centrum kraju obóz perski wraz z rodziną królewską wpadł w ręce rzymskie. Galeriusz wtargnął do Mezopotamii i zajął Ktezyfon. Mimo zniszczenia sasanidzkiej armii cesarz Dioklecjan nie anektował podbitych ziem, gdyż z trudem utrzymywał porządek na dotychczasowym obszarze cesarstwa. Zmieniono tylko granicę w Mezopotamii na korzyść Rzymian.
W 359 roku n.e. Król Królów Szapur II zajął wiele miast w północno – zachodniej Mezopotamii. W roku 363 n.e. cesarz Julian Apostata, marzący być może o podboju Persji, wyprawił się na wojnę na wschód. Wdarł się daleko w głąb Mezopotamii, ale wyprawa nie potoczyła się najlepiej dla rzymskich wojsk. Wprawdzie doszły do Ktezyfontu, jednak nie zdołały go zdobyć. Julian Apostata wycofał się do Armenii. Stamtąd Sasanidzi wciągnęli go w głąb Iranu i nękali wojną podjazdową. Cesarz zginął, a armia stanęła przed widmem całkowitej zagłady. Następca Juliana Apostaty, Jowian, uratował armię i uzyskał z Sasanidami trzydziestoletni pokój w zamian za oddanie większej części zachodniej Mezopotamii.
Po podziale rzymskiego imperium w 395 roku n.e. wojny trwały dalej. W 383 roku n.e. cesarz Teodozjusz I bezskutecznie próbował odebrać Sasanidom ich część Armenii. W 428 roku Wielki Król Bahram V anektował wschodnią Armenię, a około 440 roku n.e. cesarz Teodozjusz II uczynił to samo z zachodnią. Król Jazdagird II wtargnął w granice cesarstwa, jednak szybko przyjął propozycje pokojowe. Walki Cesarstwa Wschodniego, a po upadku w 476 roku n.e. Rzymu Cesarstwa Bizantyjskiego, z Sasanidami trwały jeszcze aż po VII wiek n.e.
