Rozdziały
Działalność banków rzymskich nie jest udokumentowana tak szczegółowo jak chociażby greckich, ponieważ nie zachowały się żadne ważne łacińskie pozycje. Z prawa rzymskiego wiemy jednak, że bankowość i depozyt pieniężny były bardzo rozwinięte. Bankierzy rzymscy pojawili się w III wieku p.n.e. Początkowo nazywani byli z greki trapezitai (od słowa trapeza, czyli „liczydło”), potem jednak weszła w użycie łacińska nazwa argentarii.
Przełomowym momentem z punktu widzenia otwierania się Rzymu na wielki, śródziemnomorski handel i, co za tym idzie rozwój kredytu i bankowości, było otworzenie portu w Ostii w 179 roku p.n.e. W Rzymie, jako że prowadzenie działalności bankierskiej nie było pogardzane, funkcję bankiera pełniły najwyższe grupy społeczne. Początkowo byli to zwykli senatorowie i ich rodziny. Wraz jednak z wydaniem prawa lex Claudia de senatoribus z 218 roku p.n.e., które zabroniło senatorom i ich synom zajmować się handlem i transakcjami pieniężnymi, przywilej ten spadł na ekwitów, którzy otrzymali szerokie możliwości zarobku. Zdarzało się potem, że ekwici przewyższali senatorów majątkiem i dochodzili dzięki temu wysokich pozycji w państwie.
W rękach ekwitów znajdowały się szczególnie dochodowe urzędy państwowe, spośród których rekrutowali się publicani – urzędnicy odpowiedzialnie za zbieranie podatków w prowincjach. Publicani często łączyli swe kapitały, zakładając spółki (solitates).
Senatorowie rzymscy, zaniepokojeni szybkim bogaceniem się ekwitów i umacnianiem ich wpływów, próbowali ograniczyć ich samowolę finansową w prowincjach. W tym celu wprowadzili nowe prawa mające utrudniać przedsięwzięcia przedstawicieli bardziej obrotnej warstwy społecznej.
Stowarzyszenia bankierów rzymskich
Stowarzyszenia bankierów, czyli societates argentariae, były osobliwością bankowości w świecie rzymskim. Kapitał na ich utworzenie pochodził z finansowych składek członkowskich, a uwalniano go w celu spłaty długów. Ponieważ banki budziły szczególne zainteresowanie publiczne, prawo rzymskie stanowiło, że członkowie societates argentariae muszą odpowiadać za depozyty całym swoim majątkiem. Wspólna, nieograniczona odpowiedzialność członków stowarzyszeń była ogólną zasadą prawa rzymskiego, która służyła zminimalizowaniu skutków oszustw i nadużyć bankierów oraz ochronie prawa deponentów do odzyskiwania pieniędzy na każde żądanie.
Ich księgi odnotowywały uznania i obciążenia rachunków klientów. Księgi rzymskich bankierów traktowano jako dowody w sądzie, toteż musiały być prowadzone zgodnie z editio rationum określającym sposób datowania rachunków i zarządzania nimi. Mensa (rodzaj lady, przy której pierwotnie zajmowano się wymianą pieniędzy), całkiem podobnie jak dzisiejsze licencje bankowe, mogła być przenoszona.
Jako że w Rzymie to państwo było właścicielem pomieszczeń, w których prowadzono działalność bankową, przekazywano właśnie prawo do działalności (przyznawane przez państwo). Przeniesienie takie mogło obejmować wszystkie meble i wyposażenie taverna, jak również aktywa finansowe i zobowiązania. Bankierzy utworzyli ponadto gildię w celu obrony wspólnych interesów oraz uzyskali od cesarzy istotne przywileje.
Pierwotnie banki znajdowały się w świątyniach, w piwnicach których gromadzono środki. Skąd akurat pomysł by to świątynie były miejscem przechowywania pieniędzy? Wynika to z faktu, że to święte miejsce było stale wizytowane przez kapłanów, a pod budynkiem przechodziły patrole. W ten sposób bogaci Rzymianie byli pewni, że ich pieniądze są dobrze zabezpieczone. Pieniądze często lokowano w różnych świątyniach, aby uniknąć straty funduszy w przypadku napadu lub pożaru.
W świątyniach dochodziło do wymiany pieniądza, jego lokowania lub pożyczek. W niektórych także znajdowały się mennice, gdzie wybijano nowe monety – m.in. w Świątyni Juno Monety.
Argentarii – rzymscy bankierzy
Stopniowy rozwój handlu w obszarze Morza Śródziemnego w III wieku p.n.e. doprowadził do wykształcenia się prywatnych bankierów (argentarii nazywanych także argenteae mensae exercitores, argenti distractores czy negotiatores stipis argentariae), którzy prowadzili interesy w tawernach (taverna) na Forum, w pobliżu świątyni Kastora i Polluksa2. Poza argentarii wykształcili się mensarii oraz nummularii, o których w następnych podrozdziałach.
Złe prowadzenie interesów mogło się skończyć bankructwem dla bankierów. Bankructwo określano mianem foro cedere, foro abire albo a foro fugare, czyli „ucieczka z forum”. Takie dziwne połączenie słów wynikało, z faktu że obecność na forum była obowiązkiem człowieka robiącego interesy. Dawał on w ten sposób dowód swojej wypłacalności. Opuszczenie placu prowadziło zaś do oczywistej tezy, jakoby to bankier prowadził niejasne interesy.
Bankierzy przyjmowali wkłady, udzielali pożyczek, wymieniali pieniądze (permutatio), niekiedy przeprowadzali licytację za jedno-procentową prowizję. Permutatio wykonywana była za drobną opłatą (collybus). Specyficzną operacją była umowa receptum argentarii, kiedy to bankier udzielał gwarancji na pożyczkę swego klienta od osoby trzeciej, stając się, w razie niewypłacalności klienta, dłużnikiem tej ostatniej. Z czasem operacja ta została zastąpiona przez constitutum debiti alieni, czyli nieformalne zobowiązanie do zapłaty cudzego długu. Tego rodzaju rozwiązania umożliwiały rozwój nowych operacji kredytowych.
Każdy bankier zobowiązany był do prowadzenia dwu rodzajów ksiąg: adversarium i codex rationae mensae.
- Adversarium był dziennikiem podręcznym, w którym bakier zapisywał operacje w porządku chronologicznym.
- Codex rationae mensae był zbiorem rachunków klientów z podziałem na stronę debetową (expensum ferre) i kredytową (acceptum ferre).
Obywatel, jak wcześniej zostało wspomniane mógł ubiegać się o pożyczkę. Prawo rzymskie znało dwa rodzaje pożyczek:
- Nexum zaciągana była w uroczysty sposób „przy użyciu spiżu i wagi” (per aedes et libram). Wierzyciel mógł sprzedać dłużnika w niewolę (legis actio per manus iniectionem).
- Mutuum była nieformalną pożyczką, której udało się wyprzeć starszą nexum.
Odsetki (foenus lub usuriae) traktowane były jako wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału. Były one pożyczką oprocentowaną w odróżnieniu od mutuum, nieoprocentowanej pożyczki przyjacielskiej. Z samego kontraktu dotyczącego pożyczki zazwyczaj nie wynikał procent, zawierano na ten temat odrębną umowę, mającą często formę uroczystej obietnicy ustnej (stipulatio). Niekiedy przyjmowano istnienie odsetek z mocy prawa, zwłaszcza w postępowaniach opartych na tzw. dobrej wierze (bona fides).
Lichwiarstwo było w Rzymie bardzo rozpowszechnione. Zajmowali się tym zawodowi lichwiarze (feneratores), jak i ekwici. Egzekwowanie należności ułatwiała rygorystyczna procedura egzekucyjna, actio certae creditae pecuniae.
Mensarii
Mensarii (od słowa mensa, czyli „kantoru” – rodzaju lady, przy którym wymieniano pieniądz) byli to szeroko poważani państwowi bankierzy, którzy byli mianowani na stanowisko w wyjątkowych sytuacjach – głównie biedy (zwłaszcza na czas wojny). Ich celem było udzielenie pomocy tym plebejuszom, którzy mieli szczególnie duże problemy finansowe, oraz pośrednio uspokojenie buntowniczych nastrojów w niższych warstwach społecznych. Jak wcześniej zostało wspomniane rzymski plebejusz, który nie spłacił długu (nexum) mógł stać się niewolnikiem.
Po raz pierwszy na kartach historii to stanowisko pojawia się w roku 352 p.n.e. Mensarii tworzyli „komisję pięciorga” (Quinqueviri mensarii) oraz bank publiczny dla zadłużonych obywateli. W roku 216 p.n.e., na mocy Lex Minucia De Triumviris Mensariis, zaczęła działać „komisja trojga” – o takich samych uprawnieniach jak poprzedniczka. Działała ona do 210 roku p.n.e.
Mensarii w dużej mierze pełnili takie same funkcje jak argentarii i już w starożytności ludzie mieli problem z odróżnieniem dwóch typów bankierów. Pomimo tego, w czasach rzymskich kilka nazwisk mensarii było popularnych: Gaius Duilius, Publius Decius Mus, Marcus Papirius, Quintus Publius czy Titus Emilius.
Nummularii
Nummularii byli to oficjele, których głównym zadaniem było dbanie oraz sprawdzanie jakości nowo wybitych monet. Prowadzili oni własny bank, w którym wprowadzali w obieg nowy pieniądz. Sprawdzali nowe monety zwłaszcza, kiedy brały one udział w wielkiej transakcji. W dużej mierze pozostałe funkcje nummularii niewiele się różniły od argentarii.
Kryzys i upadek rzymskiej ekonomii
Gospodarczy i społeczny rozpad Cesarstwa Rzymskiego był wynikiem inflacyjnej polityki rządu, która spowodowała dewaluację waluty1 oraz ustanowienia cen maksymalnych na najważniejsze towary, co z kolei doprowadziło do ogólnego niedoboru tych towarów, finansowej ruiny kupców i zaniknięcia handlu pomiędzy różnymi obszarami imperium. Był to również koniec bankowości.
Większość banków upadła w trakcie kolejnych kryzysów gospodarczych w III i IV wieku n.e. Cesarstwo, próbując powstrzymać społeczny i gospodarczy rozkład, podjęło dodatkowe środki interwencjonistyczne, oparte na przymusie, co przyśpieszyło tylko proces dezintegracji i umożliwiło barbarzyńcom (od lat pokonywanym i utrzymywanym w ryzach przez rzymskie legiony) zniszczenie i podbicie resztek starożytnego, kwitnącego Cesarstwa Rzymskiego. Upadek świata antycznego rozpoczął długi okres średniowiecza i dopiero niemal osiemset lat później, we włoskich miastach, bankowość została odkryta na nowo.
Rodzaje skarbców
Skarbiec rzymski określany był terminem aerarium i miał trzy formy:
- Aerarium populi Romani – skarbiec państwa znajdujący się w Świątyni Saturna na Forum Romanum. Opiekował się nim kwestor (quaestor urbanus), nad którym miał nadzór senat. Źródłem jego dochodu byłotributum (od 406 p.n.e. do 168 roku n.e.), środki z podatków nadzwyczajnych, z podatków z prowincji, a także 4% opłata uiszczana za sprzedaż niewolnika.
- Aerarium sanctius populi Romani – była to kasa specjalnego przeznaczenia. Źródłem jej dochodu były wpływy z 5% opłaty od wyzwolenia niewolnika, a także część łupów wojennych.
- Aerarium militare – fundusz utworzył August w roku 6 n.e.. Miał on na celu zapewnienie wypłat żołnierzom przechodzącym w stan spoczynku. Opiekę nad nim pełniło trzech prefektów.
