Mury obronne Pompejów – mniej znane oblicze miasta

Mury obronne Pompejów nie były dziełem Rzymian, lecz miejscowych Italików, ludności oskijsko-samnickiej. Powstały na długo przed formalnym włączeniem miasta pod Wezuwiuszem do rzymskiego państwa, które nastąpiło po wojnie sprzymierzeńczej na początku I wieku p.n.e. Jeszcze w czasie tej wojny samnickie fortyfikacje pozwoliły Pompejom opierać się – i to być może skutecznie – legionom Lucjusza Korneliusza Sulli. Jak mury te wyglądały i co wiemy o ich kilkuwiekowej historii?

Pierwszą rzeczą, jaką w starożytności widzieli przybysze zbliżający się do miast lub miasteczek w Italii były mury obronne. Tak też było w przypadku Pompejów, których dziś zazwyczaj nie kojarzymy z fortyfikacjami miejskimi, gdyż całą uwagę skupiamy na wnętrzu miasta. Warto przyjrzeć się bliżej pompejańskim murom obronnym, aby lepiej poznać historię miasta i uświadomić sobie, jak wyglądało niegdyś „z zewnątrz”.

Eksplorację murów otaczających Pompeje rozpoczęto w 1. połowie XIX wieku, po wykupieniu przez państwo – Królestwo Neapolu – całego obszaru, który zajmowało starożytne miasto. Stało się to za sprawą Karoliny Bonaparte, żony Joachima Murata –  króla Neapolu w latach 1808-1815. Całkowitego odsłonięcia murów dokonał jednak dopiero w latach 30. XX wieku znany archeolog Amedeo Maiuri, wieloletni dyrektor pompejańskich wykopalisk (1924-1961).

Zachowane do naszych czasów pompejańskie mury miejskie są konstrukcją przedrzymską, wzniesioną w okresie samnickim. Od V wieku p.n.e. Kampanię zamieszkiwała ludność pochodząca z przemieszania dwóch, spokrewnionych ze sobą etnicznie ludów italskich – miejscowych Osków i napływowych Samnitów. Jak wiele innych italskich społeczności i miast Pompeje formalnie i faktycznie stały się rzymskie dopiero po wojnie sprzymierzeńczej, nazywanej też italską (lata 90-87 p.n.e.). Wcześniej miały status rzymskiego sprzymierzeńca, a więc nie wchodziły bezpośrednio w skład państwa rzymskiego, miały lokalną autonomię, a jego mieszkańcy, Italikowie, nie posiadali obywatelstwa rzymskiego. W okresie samnickim powstała w pełni ukształtowana struktura urbanistyczna Pompejów wzorowana w dużej mierze na miastach hellenistycznych (dość regularna siatka ulic), co było wynikiem planowego działania lokalnych władz; miasto rozrastało się więc według pewnego przyjętego planu, nie zaś spontanicznie. Wiele domów i rezydencji (np. Dom Fauna – Casa del Fauno), a także budowli monumentalnych, jak świątynie, termy czy większy teatr (Teatro Grande) pochodzi z okresu samnickiego.

Mury, które przetrwały do dziś powstały w IV lub na przełomie IV i III wieku p.n.e., w czasie wojen samnicko-rzymskich. Jest to ostatnia faza murów otaczających miasto. Jednak ich historia sięga czasów jeszcze dawniejszych – początków Pompejów, założonych jako niewielka osada najprawdopodobniej przez Osków w VIII-VII wieku p.n.e. Archeolodzy wyodrębnili trzy główne fazy budowlane pompejańskich murów miejskich. Co ciekawe, ich przebieg był niemal niezmieniony przez cały okres ich istnienia. Początkowo część dość rozległego obszaru miasta w obrębie murów mogły zajmować ogrody, sady i winnice, chociaż punktowe sondaże pozwoliły tam zidentyfikować ślady archaicznych zabudowań, być może bardziej rozproszonych. Z czasem – jeszcze w okresie samnickim – tereny te były zajmowane przez rozrastającą się, regularnie planowaną, zwartą zabudowę.

Najstarsze pozostałości murów z miękkiej lawy (wł. pappamonte) datuje się na początek VI wieku p.n.e. Druga faza murów (faza B) powstała pod koniec V wieku p.n.e. Były to mocniejsze, lecz jeszcze stosunkowo niewysokie, podwójne mury z ciosanych bloków wapienia. Ich zewnętrzny ciąg miał ok. 4 m wysokości. Nie jest całkiem pewne, kto je wybudował.  Według jednej z hipotez mury fazy B byłyby dziełem Osków, którzy wzorowali się na greckiej sztuce fortyfikacji. Grecy obecni byli w Kampanii już od VIII wieku, ich wpływy były w tym regionie bardzo silne. Według innej hipotezy mury te wznieśli Etruskowie, lud, który również podporządkował sobie część Kampanii w tym okresie (VII-V p.n.e.). Według obecnie najpowszechniej przyjętej opinii budowniczymi murów fazy B byli Samnici, którzy napłynęli do Kampanii i osiedli tam w V wieku p.n.e.

To również oni rozbudowali i umocnili istniejące mury w okresie walk z Rzymianami pod koniec IV wieku p.n.e. W ten sposób powstały mury fazy C. Początkowo był to pojedynczy mur z bloków wapienia, wysokości około 10 m i grubości 0,8 – 1 m, wzmocniony od strony miasta ziemnym nasypem, agger, pod którym znikła wewnętrzna ściana poprzednich murów. W czasie wojny z Hannibalem dobudowano wewnętrzny ciąg muru z bloków tufu. Był on kilka metrów wyższy od muru zewnętrznego. Przestrzeń między dwoma ciągami murów, około 5-metrowej szerokości, wypełniono ziemią, a od strony miasta dodano nowy ziemny agger, którego szczytem biegła droga dla straży i wojska.

Mury Pompejów odnowiono i wzmocniono pod koniec II i na początku I wieku p.n.e. W czasie walk między Italikami a Rzymianami podczas wojny sprzymierzeńczej Pompeje stawiały opór oblegającym je wojskom rzymskim pod dowództwem Sulli (w roku 89 p.n.e.). Miasto być może skapitulowało, ale nie jest to całkiem pewne. Niektórzy badacze przypuszczają, że Sulla nie zdobył go podczas wojny italskiej, ale dopiero w czasie wojny domowej, którą toczył przeciw Mariuszowi. Bardzo możliwe, że Pompeje stanęły po stronie Mariusza, że Sulla oblegał je drugi raz pod koniec tych walk i że dopiero wtedy zmusił je do kapitulacji (82 r. p.n.e.). Pompejańskie mury większego uszczerbku jednak nie doznały.  Sulla wkrótce ukarał miasto za opór, zakładając tam rzymską kolonię – jak w kilkunastu innych wrogich mu miastach italskich (80 r. p.n.e.). Z chwilą sprowadzenia tam rzymskich weteranów i innych osadników Pompeje stały się faktycznie miastem rzymskim.

Długość murów otaczających Pompeje wynosi 3,25 km. W ich strukturach znajdowało się 7 lub 8 bram miejskich i 12 wież. Dzisiejsze nazwy bram nie odpowiadają starożytnym. Oryginalne nazwy niektórych bram w języku oskijskim są znane z malowanych inskrypcji z okresu wojny sprzymierzeńczej, np. Veru Urublanu (osk.) – Porta Urbulana (łac.) – dzisiejsza Porta di Nola (Brama Nolańska). Wieże były natomiast ponumerowane, co również wiemy z inskrypcji. Niedaleko miejsca, w którym znajdowała się brama nazywana dziś Wezuwiańską (na północy miasta) w murach można zobaczyć ślady pocisków z machin oblężniczych, pochodzące z okresu oblężenia przez Sullę.

Przeczytaj więcej

Bitwa pod Ilipą Wojna domowa Cezara z Pompejuszem Wojny drugiego triumwiratu Wojny galijskie Bitwa nad rzeką Alią i splądrowanie Rzymu przez Galów