Rozdziały
Europejskie oraz azjatyckie granice Imperium Rzymskiego były terenem ciągłych walk. Te pierwsze były atakowane ciągle przez barbarzyńców pochodzenia germańskiego, sarmackiego, a u schyłku Cesarstwa również huńskiego. Te drugie z kolei to teren nieustającej rywalizacji najpierw rzymsko-partyjskiej, a od lat 20. III w. rzymsko-perskiej.
Stąd również krainy i państwa sąsiadujące z Rzymem w Azji i Europie były dość dobrze znane i opisane dzięki relacjom kronikarzy nt. działań wojennych i wydarzeń politycznych. Jednak Imperium miało jeszcze długą granicę na swoim trzecim kontynencie – w Afryce. Prowincje afrykańskie były przecież dla Rzymu bardzo ważne, ze względu na dostawy zboża dla stolicy. Kraina leżąca na południe od rzymskich prowincji Mauretanii Tingitany, Mauretanii Caesariensis oraz Numidii zostały przez Rzymian nazywane Getulią, a ich berberyjskich mieszkańców określano jako Gaetuli.
Położenie
Getulia to kraina położona w Afryce północnej w dzisiejszym Maroku i Algierii i w niewielkiej części Tunezji, jej północną granicę stanowiła granica Imperium położona na południowym stoku gór Atlas. Na zachodzie sięgała ona aż do wybrzeży Atlantyku, na południu oaz północnej Sahary, a na wschodzie do miasta Gigthis w dzisiejszej południowo-wschodniej Tunezji. Wschodnimi sąsiadami Gaetuli była ludność berberyjska zwana Musulamii (która czasami określana była jako plemię składowe Gaetuli), a jeszcze bardziej na wschód Garamantowie – żyjący na południe libijskich prowincji Imperium. W czasach przedrzymskich (Mauretania stała się oficjalnie rzymską prowincją w latach 40. I w. n.e.) również północne, nadbrzeżne stoki Atlasu były nazywane Getulią, jednak mieszkańcy tego kraju mimo, że spokrewnieni z Gaetuli, byli odrębnym ludem – były to tzw. plemiona mauretańskie (łac. Mauri).
Ludność
Mieszkańcy Getulii, jak wszyscy Berberowie to ludność koczownicza, żyjąca w trudnych górsko-pustynnych warunkach terenowych i klimatycznych na obrzeżu Sahary. Warunki takie sprawiały, iż żołnierze pochodzący stąd byli wytrzymali i odporni na trudy kampanii wojennych. Mieszkańcy prowadzili koczownicze życie, jednak w środkowej części górzystej części krainy budowali chaty, a w rejonach przybrzeżnych mieszkali w kadłubach przewróconych do góry nogami statków. W starożytności (wg relacji Strabona) Gaetuli znani byli z hodowli koni. Mimo koczowniczego trybu życia uprawiali rośliny, takie jak szparagi. Innymi towarami, które dostarczali mieszkańcy Getulii były skorupiaki Murex brandaris, używane do wytwarzania purpurowego barwnika oraz dzikie zwierzęta, jak lwy czy gazele. Lwy pochodzące z Getulii słynęły w Rzymie z dużych rozmiarów i stały się towarem luksusowym, chętnie nabywanym przez najbogatszych obywateli Imperium w celach pokazowych.
Rzymscy kronikarze o Gaetuli
Autorzy starożytni z I w. p.n.e. oraz początku I w. n.e. ze względu na barierę kulturową i językową identyfikowali plemiona Berberów z Afryki jako jednolity organizm państwowy. Salustiusz określa ich ogólnie jako „Libijczycy i Gaetuli” i wypowiada się o nich niepochlebnie jako o „niegrzecznych i niecywilizowanych ludziach”, nieznających imienia Rzymu (ignarum nominis Romani), a także takich, którzy „nie podlegali ani instytucjom, ani prawu, ani nikomu nie podlegali”. Cytaty te pochodzą z dzieła Salustiusza pt. Wojna z Jugurtą (Bellum Iugurthinum). W I w. n.e. Pliniusz Starszy zauważa różnice językowe między mieszkańcami Getulii a pozostałymi plemionami numidyjskimi i mauretańskimi, co jest zbieżne ze stanowiskiem współczesnych historyków. W połowie numidyjskie, w połowie getulskie pochodzenie miał wybitny rzymski pisarz II w. n.e. – Apulejusz.
Polityka i wojsko
Oddziały wojskowe z Getulii w kontekście rzymskim pojawiają się po raz pierwszy w trakcie wojny Rzymu z Jugurtą (111 – 105 p.n.e.). Konne odziały Gaetuli stanowiły trudnego przeciwnika dla rzymskich legionów. W wyniku zwycięstw Gajusza Mariusza pod Cyrtą (gdzie pokonano duże oddziały berberyjskiej kawalerię) wojna zakończyła się, a oddziały z Getulii zostały rozformowane.
Podczas wojny domowej Mariusza z Lucjuszem Korneliuszem Sullą (88-87 p.n.e.) ten pierwszy, będąc zmuszony uciekać z Rzymu, schronił się w Afryce. W trakcie tego pobytu sformował on armię, którą wspomagana była przez oddziały pomocnicze z Getulii. Prawdopodobnie mogły przyczynić się one do zwycięstwa Mariusza i wyparcia z Rzymu stronnika Sulli Gnejusza Oktawiusza.
Po dziewięćdziesięciu latach pokoju, w latach 3-6 n.e. toczona była tzw. wojna getulska. Przyczyny wojny nie są do końca znane, natomiast wiadomo, że stroną atakującą byli Getulowie, którzy zaatakowali terytoria Mauretanii, będące pod rzymskim zwierzchnictwem. Być może Rzymianie wcześniej próbowali traktować lub traktowali to berberyjskie plemię jak swoich poddanych. W 6 r. n.e. ostateczną zwycięską kampanię przeciwko Getulom przeprowadził Cossus Korneliusz Lentulus, prokonsul Afryki, który dostał za to zwycięstwo przydomek Gaetulicus.
W latach 15-24 n.e. wybuchła największa wojna podczas rzymskiego panowania w dzisiejszej Algierii. Dezerter z rzymskich oddziałów pomocniczych Takfarinas, członek plemienia Musulamii, będącego częścią plemienia Getulów, wzniecił powstanie przeciwko władzy rzymskiej. Wzięły w nim udział prawdopodobnie wszystkie ludy berberyjskie północnej Afryki: Gaetuli wraz z Musulamii, Garamantowie i Maurowie (Mauri). Bezpośrednią przyczyną było zajęcie przez Rzymian ziem tradycyjnie uznawanych za miejsca wypasania bydła i kóz przez koczowników. Berberowie toczyli wojnę podjazdową, przegrywając z Rzymianami bezpośrednie bitwy, ale przez 10 lat nie dali się ostatecznie pokonać. Udało im się częściowo zakłócić dostawy zboża do Rzymu, a do ich pokonania ściągnięto znaczne siły, nie wystarczył tradycyjnie stacjonujący w Afryce Legio III Augusta. W 24 r. n.e. Takfarinas został ostatecznie pokonany przez rzymskiego wodza Publiusza Korneliusza Dolabellę. Konsekwencją porażki powstania było wycofanie się plemion berberyjskich w bardziej niedostępne i trudne do przetrwania rejony gór Atlas i Sahary. Rzymianie natomiast mając do dyspozycji rozległe łąki, stworzyli tutaj spichlerz Imperium na kolejne kilka wieków, przekształcając spore połacie Mauretanii, Numidii i Afryki Prokonsularnej w pola pszenicy. Getulowie w kolejnych latach wstępowali do rzymskiego wojska, tworząc oddziały pomocnicze, a pomiędzy prowincjami i plemionami berberyjskimi położonymi na południe kwitł handel dzikimi zwierzętami i barwnikami.
Zakończenie
Po powstaniu Takfarinasa Gaetuli nie pojawiają się w rzymskich kronikach jako samodzielna siła wojskowa. Prowincjami afrykańskimi targały jednak czasem niepokoje wzniecane głównie przez samych Maurów, których część pozostała poza rzymskim panowaniem i Garamantów na terenie dzisiejszej Libii. W kolejnych wiekach Gaetuli przyjęli chrześcijaństwo lub jego popularną w tym rejonie herezję – donatyzmu, a później islam, stając się jednym z ludów krainy Maghreb. Dzisiaj za potomków starożytnych Getulów uznaje się berberyjskie plemię Godala, żyjące na pograniczu Maroka, Mauretanii i Sahary Zachodniej.
