Rozdziały
Akropol w Atenach, w pierwszej chwili kojarzy nam się głównie z zabytkami pochodzącymi z czasów antycznej Grecji. Ale w okresie rzymskim, a dokładnie w latach 114–116 n.e. powstał pomnik grobowy Gajusza Juliusza Antiocha Epifanesa Filopappusa. Pomnik o tle ciekawy, ponieważ inskrypcje znajdujące się na nim, są napisane zarówno w języku greckim jak i łacińskim. Oba mają różne przesłania.
Gajusz Filopappus
Ale po kolei. Kim był nasz Gajusz Filopappus, którego imponujący pomnik grobowy zachował się do dziś? Urodził się ok 65 r. w Samosacie, stolicy królestwa Kommageny, na dworze swojego dziadka Antiocha IV z którym był bardzo blisko. Przydomek Filopappus znaczy “ten który kocha swojego dziadka”. Siostrą Filopappusa była Julia Balbilla, późniejsza bliska przyjaciółka Hadriana i cesarzowej Sabiny. W 72 r. Antioch IV został oskarżony przez syryjskiego gubernatora o zdradę, przez co cesarz Wespazjan kazał mu się zrzec tronu. Antioch co prawda stracił tron i przewieziono go wraz z całą rodziną do Rzymu, ale udało mu się przekonać cesarza co do swojej lojalności. W Rzymie wiedli życie w dostatku i obracali się wśród najwyższych elit.
Filopappos należąc do elity społeczeństwa rzymskiego, został przyjacielem cesarza Trajana oraz Hadriana. Udzielał się politycznie jak i religijnie. Po śmierci dziadka, Filopappos wraz z rodziną przeniósł się do Aten, gdzie z czasem stał się wybitnym i szanowanym obywatelem i darczyńcą miasta. Posiadał obywatelstwo zarówno rzymskie jak i ateńskie. Dwukrotnie był choregiem (osoba wyznaczona przez archonta, która miała za zadanie dobrać chór mający występować w widowiskach teatralnych lub muzycznych oraz finansować jego przygotowanie oraz wyposażyć w kostiumy). Wybrano go również archontem Aten (najwyższy urzędnik polis, który przewodniczył radzie areopagu i zajmował się najważniejszymi sprawami ateńskiej polis).
W latach 105-116 n.e. został członkiem Bractwa Arvalskiego (kolegium 12 kapłanów bogini światła i Marsa, którzy przy zamkniętych drzwiach, modlili się o dobre zbiory i wykonywali taniec, który wywodził się jeszcze z kultów płodności). Cesarz Trajan dołączył go do gwardii pretoriańskiej, awansował na senatora i w 109 roku na konsula (był jednym z pierwszych ludzi pochodzenia wschodniego która został konsulem w Rzymie).
Pomnik
Gajusz Filopappus zmarł w 116 roku. Jego siostra Julia Balbilla oraz społeczeństwo Aten postanowili mu ufundować pomnik. Wybrano wzgórze Muzejon (z czasem nazwane “wzgórzem Filopapposa”), znajdujące się na południowy zachód od Akropolu.
Jest to dwukondygnacyjna konstrukcja z białego marmuru o wymiarach 9,11 na 9,65 metra. Trzeba zaznaczyć, że podane wymiary odnoszą się do pozostałości jakie obecnie możemy oglądać, bowiem zachowała się tylko część elewacji. W cokole prawdopodobnie znajdowała się komora grobowa o wymiarach 3 na 3,40 m. Wejście do niej znajdowało się po środku, w tylnej ścianie konstrukcji (prawdopodobnie pełnił on rolę drugiej elewacji z pilastrami i ozdobnym frontonem). Od strony północnej umieszczono dekoracyjną elewację. Składa się ona z trzech części: I część, przedstawia fryz i ma 3,51 m wysokości, II o wysokości 6,5 m zawiera nisze z posągami, natomiast na III składał się fronton, którego wysokości niestety nie znamy.
Na fasadzie pomnika zachowały się dwa mocno zniszczone posągi, które znajdują się w niszach. Pierwotnie były 3 nisze z posągami. W centralnej niszy znajduje się pomnik samego Filopapposa – jest to postać siedząca z gołą klatką piersiową, nogi przykryte są himationem. Ten styl ubioru jest mało rzymski. Przypomina natomiast, greckie posągi przedstawiające bogów bądź herosów. Możliwe też, że wzorowano go na posągach Zeusa lub Jowisza. Nie da się ukryć,że boski charakter posągu, jest spotęgowany poprzez umieszczenie posągu wewnątrz sklepionej niszy – który nawiązuje do miejsca kultowego w świątyni.
W drugiej niszy, obok Filopapposa, znajduje się pomnik ukazujący jego dziadka – króla Antiocha IV. Jest on trochę mniejszy od posągu centralnego. Co ciekawe nie ma on tradycyjnych szat królewskich lub zbroi, ale ubrany jest w togę przykrywającą całe ciało. Ukazano go jako rzymskiego sędziego.
Przyjmuje się, że pomnik, który się nie zachował, przedstawiał króla Seleukosa Nikatora- założyciela dynastii Seleucydów. Kompozycja tworzyłaby wtedy historię ukazującą moc i ciągłość dynastyczną.
Fryz, przedstawia bogatą dekorację rzeźbiarską, choć niestety jest zachowany fragmentarycznie. Ale pomimo braku wielu części, można wyodrębnić i zidentyfikować poszczególne postaci. W części środkowej możemy zaobserwować mężczyznę na rydwanie zaprzężonym w cztery konie. Ów mężczyzna to prawdopodobnie Filopappos, który ubrany jest w tunikę i togę. W lewej dłoni dzierży berło natomiast prawą wykonuje jakiś gest. Przed rydwanem kroczy 6 mężczyzn w togach prawdopodobnie są to liktorzy. Za rydwanem zaobserwować możemy również postać męską. Niestety żadna z postaci nie ma zachowanej głowy bądź twarzy.
Przedstawienie na fryzie w pewnym sensie naśladuje scenę z łuku Tytusa, gdzie widzimy triumfalny pochód Tytusa. Filopappos przybiera niemal identyczną pozę co Tytus, nawet konie są tak samo ukazane. Józef Flawiusz wspomina, że dziadek Filopapposa – Antioch IV walczył wraz z Tytusem w wojnie żydowskiej oraz brał udział w oblężeniu Jerozolimy. Możliwe, zatem że opowiadał swojemu wnukowi historie jakie przeżył u boku cesarza, a ten postanowił, przypomnieć je przynajmniej w pamięci naśladując dobrze znany zabytek znajdujący się w Rzymie. Poprzez nawiązanie do historii przedstawionej na łuku Tytusa, oświadcza, że przynależy do królewskiego rodu, który walczył u boku cesarza.
Reasumując, fryz jest w swym stylu bardzo rzymski i przypomina procesje zwycięstwa. Sam Filopappos jest postacią polityczną i obywatelską która zajmuje się codziennymi sprawami państwa i polis. Natomiast posąg wydaje się utrzymany w stylu greckim – hellenistycznym. Przebrany jest za boga bądź cesarza. Jest potomkiem królów i to jest jego dziedzictwo.
Pierwszy napis jaki możemy znaleźć znajduje się na kolumnie pomiędzy dwoma posągami. Jest on w języku łacińskim i wymienia pełne imię i pochodzenie Filopapposa, wymienia jego tytuły, osiągnięcia i imię cesarza Trajana, który przyznał mu rangę pretorianów. Podając tytuły jakie piastował za życia, jest on ukazany jako bardzo ważny członek społeczeństwa.
Drugi napis jest w języku greckim i znajduje się pod posagiem po lewej stronie. Podpisuje on posąg Antiocha Epifanesa i wymienia jego tytuł. Utrwala zatem dynastyczny kontekst pomnika i siebie samego.
Trzeci napis znajduje się pod posagiem Filopapposa, i również jest w języku greckim. Zawiera Ateńskie imię, oraz imię i nazwisko ojca i jego posiadłości. Ten sposób napisania imienia sprawia, że wygląda jak obywatel Ateński i wskazuje na jego związek z ateńską polis.
Każdy aspekt pomnika począwszy od imponujących rozmiarów, boskiej natury jego posagu, do dynastycznych inskrypcji jego dziadka, wydaje się podnosić status Filopapposa i podkreśla jego dumę ze swoich przodków. Napisy w języku greckim i łacińskim wyrażają podwójną tożsamość kulturową i jest skierowany do wielu odbiorców.
Czasy po starożytności
Cyriacus z Ankony (1391-1452) pierwszy podróżnik, który naszkicował pomnik, pisze że pod nie zachowanym pomnikiem w trzeciej niszy, widniał napis Seleukos Nikator i dynastyczna nazwa króla odnosząca się do Filopapposa (do naszych czasów nie pozostał po żaden ślad po napisie).
W 1687 roku podczas oblężenia Aten przez Wenecjan, w pomnik trafił turecki pocisk. To on prawdopodobnie najbardziej uszkodził pomnik, i doprowadził mniej więcej do stanu w jakim go widzimy obecnie.
W 1898 r. przeprowadzono wykopaliska przy pomniku. Rok Później podjęto pierwsze prace konserwatorskie. W latach 40 tych przeprowadzono kolejne niewielkie wykopaliska wokół grobowca. Natomiast niedawne badania potwierdziły, że sporo elementów architektonicznych pomnika wykorzystano podczas budowy minaretu w Partenonie.
