Rozdziały
W omawianym okresie w skład sieci wodociągowej miasta Rzymu wchodziło dziewięć akweduktów.
Aqua Appia
Żył wodnych dla akweduktu nazwanego później Appia poszukiwał Gajusz Plaucjusz, który w ten sposób zyskał miano Myśliwego. Nie dane mu jednak było zakończyć budowy, ponieważ podpuszczony przez kolegę złożył pełniony urząd cenzora po raptem roku i sześciu miesiącach, zwiedziony zapewnieniem, że inicjator tej zagrywki również to uczyni – tak się jednak nie stało. Akwedukt poprowadził do Rzymu cenzor Appiusz Klaudiusz Krassus, zwany Ślepym i to dzięki niemu otrzymał on swoje imię Appia. Krassus Ślepy miał nawet stosować różne sztuczki dla wydłużenia swojej kadencji, by tylko dokończyć budowę akweduktu. Miało to miejsce za konsulatu Marka Waleriusza Maksimusa i Publiusza Decjusza Musy, czyli w 312 r. p.n.e.
Źródło akweduktu Appia ulokowane było według Frontinusa w tzw. Ogrodach Lukullusa, które zapewne przed wykupieniem, czy też zagarnięciem przez tego wodza zapewne stanowiły część gruntów publicznych, gdyż jak się obecnie wydaje właśnie na publicznym gruncie budowali Rzymianie akwedukty. Byłe posiadłości Luciusza Liciniusa Lucullusa znacjonalizowane ponownie wykorzystywano dalej przy rozbudowie sieci wodociągowej miasta Rzymu. Źródło miało znajdować się przy Via Praenestina, pomiędzy siódmym i ósmym kamieniem milowym, „o siedemset kroków po drodze bocznej na lewo”.
Długość akweduktu licząc od ujęcia źródła do Porta Trigemina w murze serwiańskim wynosiła ponad 16 km, przy czym prawie na całej długości wodociąg poprowadzono pod ziemią, m.in. pod wzgórzem Mons Caelius, zaś tylko ok 89 m odcinek akweduktu przebiegał na murze wspornym i konstrukcjach arkadowych. Przewód akweduktu biegł m.in. przez most Ponte Lupo na rzece Anio.
Za panowanie Augusta i po oddaniu do użytku akweduktu jego imienia, odgałęzienie tego ostatniego mające początek przy Via Praesentina, w pobliżu szóstego kamienia milowego, doprowadzono przy świątyni Spes Vetus do akweduktu Appia jako jego uzupełnienie. Łącznik ten miał długość ponad 9 km i w całości poprowadzony był pod ziemią.
Woda z tego akweduktu była rozprowadzana poczynając od Porta Trigemina.
W roku 144 p.n.e. stwierdzono, że wydajność akweduktu Appia znacząco spadła – było to wynikiem z jednej strony jego degradacji spowodowanej upływem czasu, jak również nielegalnym podłączaniem się mieszkańców miasta do przewodu wodociągu i „podkradaniem” wody. Sprawy te uregulował na polecenie senatu Marcjusz, który wyremontował akwedukt oraz odciął nielegalne przyłącza.
Aqua Anio (zwany później Anio Vetus)
Przetarg na budowę Akweduktu Anio ogłosił cenzor Mariusz Kuriusz Dentatus za drugiego konsulatu Spuriusza Karwiliusza i Lucjusza Papiriusza, czyli w roku 272 p.n.e. Budowę sfinansowano w całości z łupów zdobytych podczas wojny z Pyrrusem. Dwa lata później sprawa była rozpatrywana przez Senat, który zakończenie budowy akweduktu powierzył uchwałą duumwirom Maniuszowi Kuriuszowi Dentatusowi oraz Fulwiuszowi Flakkusowi. Niestety, Kuriusz zmarł 5 dni później, zatem cała chwała z oddania do użytkowania nowego wodociągu spłynęła na Flakkusa.
Początek akweduktu Anio miał miejsce w Vicovaro, ok. 8 mil od Tibur, przy Via Valeria, w pobliżu 30 kamienia milowego. Dokładna lokalizacja źródła jest obecnie znana.
Wodociąg miał długość ok. 64 km, przy czym należy pamiętać, że rzymskie akwedukty przeważnie nie biegły w linii prostej, lecz z uwagi na konieczność zastosowania stałego niskiego nachylenia, budowano je w formie serpentyny. Prawie na całej długości akweduktu Anio, jego przewód został poprowadzony pod ziemią, jedynie ok. 327 m położono na murach wspornych nad ziemią.
W roku 144 p.n.e. stwierdzono, że wydajność akweduktu Anio, podobnie jak Appia, znacząco spadła – było to wynikiem z jednej strony jego degradacji spowodowanej upływem czasu, jak również nielegalnym podłączaniem się mieszkańców miasta do przewodu wodociągu i „podkradaniem” wody. Sprawy te uregulował na polecenie senatu Marcjusz, który wyremontował akwedukt oraz odciął nielegalne przyłącza.
Aqua Marcia
Za konsulatu Serwiusza Sulpicjusza Galby i Lucjusza Aureliusza Kotty, t.j. w roku 144 p.n.e. pojawiła się pilna konieczność zwiększenia dopływu wody do coraz bardziej rozrastającej się metropolii. Senat zadanie to powierzył pretorowi miejskiemu Quintusowi Marcjuszowi Rexowi, który otrzymał polecenie doprowadzenia do miasta wszystkich wód, które tylko się da. Dla umożliwienia realizacji przedsięwzięcia przyznano pretorowi kredyt wysokości 180.000.000 sesterców oraz przedłużono kadencję na stanowisku pretora miejskiego o jeden rok, by zdążył zakończyć realizację tego wielkiego przedsięwzięcia.
Marcjusz doprowadził do Rzymu nowy akwedukt, który od imienia swojego twórcy nazwano Marcia. Jego źródło znajdowało się przy Via Valeria, w pobliżu trzydziestego szóstego kamienia milowego „trzy tysiące kroków po drodze bocznej na prawo idąc do miasta Rzymu”, było to również w pobliżu trzydziestego ósmego kamienia przy Via Sublacensis. Dokładana lokalizacja źródła jest obecnie znana. Woda akweduktu Marcia uważana była za najlepszej jakości w całym rzymskim systemie wodociągowym.
Przewód akweduktu Marcia miał długość ponad 91 km, z czego ok. 80 km poprowadzono pod ziemią, ok. 10 km ulokowano na konstrukcjach łukowych, szczególnie ponad dolinami i jedynie około kilometra na murach wspornych. Przewód akweduktu biegł m.in. przez most Ponte Lupo na rzece Anio. Marcia zajmowała piąte miejsce wśród najwyższych akweduktów Rzymu.
Decemwirowie podobno wyczytali w Księgach Sybiliańskich, że akwedukt nie może zostać doprowadzony na Kapitol, jednak autorytet Marcjusza przeważył i tam właśnie go poprowadzono.
Na polecenie Oktawiana Augusta, dla dodatkowego zasilenie tego akweduktu doprowadzono do niego ponad kilometrowy tunel, który zasilał wodociąg równie dobrą wodą z położonego niedaleko źródła.
Przebieg akweduktu Marcia z upływem czasu ulegał zmianom, gdy z czasem serpentyny akweduktu popadły w ruinę, skracano jego bieg budując arkady przecinające doliny.
Aqua Tepula
Akwedukt Tepula miał swój początek w rejonie Tusculum, przy Via Latina, w pobliżu jedenastego kamienia milowego, „o tysiąc dwa kroki po drodze bocznej na prawo, idąc z Rzymu.” Dokładna lokalizacja źródła jest znana – obecnie nazywane jest Preziosa. Wodociąg doprowadzono do Kapitolu. Cenzorzy Gnejusz Serwiliusz Cepio i Lucjusz Kasjusz Longinus ukończyli budowę za konsulatu Marcjusza Plaucjusza Hypseusza i Marka Flawiusza Flakkusa, czyli w roku 125 p.n.e.
Za drugiego konsulatu Cezara Augusta i pierwszego Lucjusza Wolkacjusza, czyli w 33 r. p.n.e. Marek Agrypa, pełniąc po swoim konsulacie funkcję edyla włączył akwedukt Tepula do budowanego przez siebie akweduktu Julia. Dystrybucję wody z tego wodociągu zorganizowano jednak w taki sposób, że nazwę Tepula, jako formalnie istniejącego akweduktu udało się zachować.
Tepula był czwartym co do wysokości akweduktem Rzymu.
Aqua Iulia
Za drugiego konsulatu Cezara Augusta i pierwszego Lucjusza Wolkacjusza, czyli w 33 r. p.n.e. edyl Marek Agrypa poprowadził od źródła w pobliżu dwudziestego kamienia milowego przy Via Latina, „dwa tysiące kroków po drodze bocznej na prawo idąc z Rzymu” wodociąg, który łączył się z przewodem akweduktu Tepula i przejmował go. Do jego przewodu nie dołączono wody ze strumienia Crabra, który przepływał w pobliżu źródeł, jednak dawał wodę mieszkańcom Tusculum. Tak powstałemu akweduktowi nadano imię Iulia.
Długość wodociągu to ok. 23 km, w tym ok. 10 km poprowadzono na konstrukcjach naziemnych, z czego ok. 9, 5 km na łukach. Był trzecim co do wysokości akweduktem w Rzymie.
W I w. n.e. wydajność akweduktu spadła. Jak się okazało, odpowiadały za to przede wszystkim nielegalne doń podłączenia. Gdy ok. 97 r. n.e. te zostały usunięte, wydajność wodociągu wróciła do normy i była wysoka nawet przy poważnych suszach.
Dystrybucja wody z akweduktu Julia zaczynała się w zbiornikach rozdzielczych Mons Caelius.
Aqua Virgo
Kolejny oddany do użytku akwedukt również był dziełem Agrypy. Nazwano go Virgo, a ukończono 3 czerwca 19 r. p.n.e., t.j. za konsulatu Sencjusza i Kwintusa Lukrencjusza. Nazwa podobno została zaczerpnięta stąd, że żołnierzom szukającym żyły wodnej pod akwedukt wskazała ją dziewczynka. Historię tę uwieczniono na obrazie umieszczonym w kapliczce, zwyczajowo zbudowanej przy źródle (Rzymianie wszystkie źródła uważali za święte).
Wodociąg brał swój początek w okolicy ósmego kamienia milowego przy Via Collatia. Źródło było ulokowane na bagnach, toteż obmurowano je rzymskim betonem, dla zabezpieczenia przed zanieczyszczeniem przez wodę bagienną. Co interesujące, nie było to jedyne źródło zasilające Virgo, wspierały je również inne mniejsze ujęcia wody – długość podziemnych kanałów doprowadzających z nich wodę przekraczała 2 km.
Długość przewodu akweduktu wynosiła ok. 21 km. Większą część drogi woda doprowadzana do miasta przez ten wodociąg płynęła pod ziemią – tunele miały długość ok. 19 km. Mury wsporne pod akweduktem ciągnęły się 700 metrów, zaś konstrukcje łukowe ponad kilometr.
Aqua Alsietina (zwany też Augusta)
Akwedukt Alsietina, zwany też Augusta od inicjatora jego budowy, był jedynym akweduktem wybudowanym dla dostarczania do Rzymu wody niezdatnej do picia. Frontinus sugeruje, że August wybudował wodociąg dla zaopatrywania w wodę Naumachii, gdzie w 2 r. n.e. w czasie igrzysk odegrano bitwę morską. Woda nie wykorzystywana na potrzeby Naumachii była udostępniania dla nawadniania prywatnych ogrodów. W wyjątkowych sytuacja, gdy z powodu remontu mostów zmniejszały się dostawy wody z innych akweduktów, Alsietina zaopatrywała miejskie wodotryski.
Źródłem dla tego wodociągu było jezioro Alsietinus (obecnie Largo Martignago), przy Via Claudio, w pobliżu czternastego kamienia milowego, „sześć tysięcy pięćset kroków po drodze bocznej na prawo.”
Długość przewodu wodociągu Alsietina wynosiła ok. 33 km, przy czym prawie w całości biegł on pod ziemią – jedynie niewiele ponad 500 m miało zostać poprowadzone na łukach. Akwedukt zaopatrywał w wodę Zatybrze i i niżej położone tereny.
Aqua Claudia
Gdy za panowania Gajusza Cezara (zwanego Kaligulą) stwierdzono, że siedem akweduktów nie wystarcza już dla zaspokojenia potrzeb ogromnego miasta, cesarz zdecydował o budowie dwóch kolejnych wodociągów. Projekt ukończono już za panowania Klaudiusza.
Pierwszy ze wspomnianych wodociągów, nazwany Claudia, był gotowy do użytku za konsulatu Sulli i Tycjanusza, czyli w roku 52 n.e. Dedykacja Klaudiusza zachowała się do dnia dzisiejszego na łukach akweduktu, stanowiących obecnie część Porta Maggiore. Jakość płynącej nim wody była bardzo dobra, gorsza jedynie od wody z akweduktu Marcia.
Wodociąg poprowadzono do Rzymu od źródeł Caerulus i Curtius (ich dokładna lokalizacja nie jest obecnie znana), leżących na wysokości trzydziestego ósmego kamienia milowego przy Via Sublacensis, „w granicach trzystu kroków po drodze bocznej na lewo.” Według relacji Frontinusa źródła te były piękne i zasobne (Caerulus – źródło błękitne). Dodatkowo do akweduktu doprowadzono kanał łączący go ze źródłem Albudinus (źródło białe), charakteryzującego się białawym kolorem wody, jednak szybko stającej się przejrzystą.
Akwedukt Claudia miał ponad 68 km długości, w tym ponad 53 km położono pod ziemią, 13, 5 km na murach wspornych, natomiast 4, 5 km biegnie po konstrukcjach łukowych. Przewód akweduktu biegł m.in. przez most Ponte Lupo na rzece Anio. Część wody z akweduktu puszczono za czasów Nerona tzw. Łukami Neroniańskimi, w rejon świątyni Boskiego Klaudiusza, żaby ułatwić gaszenie pożarów oraz zaopatrzyć w wodę Domus Aurea. Był drugim co do wysokości akweduktem w Rzymie.
W miejscu, gdzie przewody akweduktów Augusta, Julia i Claudia przebiegały bardzo blisko siebie, wybudowano sieć łączących je kanałów, które pozwalały w miarę potrzeby zasilić któryś wodociąg wodaą z pozostałych.
Aqua Claudia jest najlepiej zachowanym do dzisiejszych czasów z jedenastu akweduktów miasta Rzymu.
Aqua Anio Novus
Drugim z akweduktów, których budowę zapoczątkował Kaligula, a zakończył Klaudiusz był Anio Novus. Jego dedykacja również zachowała się na Porta Maggiore. Zasilająca go woda pochodziła z rzeki, która przepływała przez tereny uprawne, o tłustej glebie, przez co stale była zmącona. Dlatego też, pomiędzy ujęciem wody, a kanałem wybudowano zbiornik osadnikowy, w którym woda miała możliwość odstania się, zanim ruszyła w drogę do stolicy Imperium. Ujęcie to znajdowało się w górzystym rejonie Simbruinum, przy Via Sublacensis, na wysokości czterdziestego drugiego kamienia milowego. Wodociąg dodatkowo zasilał Strumień Herkuliański, którego źródła znajdowało się na wysokości trzydziestego ósmego kamienia milowego przy Via Sublacensis – naprzeciwko głównego ujęcia, po drugiej stronie rzeki i drogi. Mimo, że strumień charakteryzował się bardzo klarowną wodą, nie pomagało to jednak zbytnio i do miasta woda trafiała zmącona.
Wodociąg miał długość ok. 87 km, w tym kanał podziemny ciągnął się na przestrzeni ok. 72 km, zaś ok. 15 km poprowadzono na konstrukcjach naziemnych – murach wspornych i łukach. Przewód akweduktu biegł m.in. przez most Ponte Lupo na rzece Anio. Anio Novus był najwyższym akweduktem w Rzymie.
Poniżej siódmego kamienia milowego przy Via Latina, sześć akweduktów posiadała swoje zbiorniki osadnikowe, w których klarowała się ich woda przed przekazaniem do dystrybucji. W tym też miejscu nad powierzchnię ziemi wychodziło pięć wielkich akweduktów. U ujścia zbiorników, na podstawie różnych miar obliczano także wydajność wodociągów.
Gdzie tylko się dało, różne akwedukty poprowadzono odcinkami po tych samych arkadach, np. Anio Novus i Claudia, czy też Marcia, Tepula i Iulia.
