Rozdziały
W starożytności mieszkańcy danego kraju (miasta) uważali swoje ziemie za centrum świata, posiadającego formę płaskiego dysku. Co więcej, krańce świata według nich zamieszkiwały tajemnicze istoty oraz barbarzyńcy, którzy byli zagrożeniem dla cywilizowanego świata.
W Mezopotamii ziemię ukazywano w kształcie koła, która otoczona była przez Ocean pełen wysp, na których znajdowały się niesamowite cuda i dziwy. Według Babilończyków to Babilon był centrum wszechświata – tzw. itsziggurat. Egipcjanie, Fenicjanie, Hetyci czy Żydzi mieli podobne poglądy co do wizerunku świata. Wszyscy uważali, że znajdują się w centrum świata, a krańce dysku zamieszkiwane są przez nieznane istoty.
W mitach greckich Herakles na krańcu świata spotkał Amazonki, Hesperydy czy potwora Geriona. Słynne Delfy znajdować się miały w miejscu, w którym spotkały się dwa wypuszczone przez Zeusa, z dwóch końców świata, orły. Dla upamiętnienia tego faktu powstał nawet monument omphalos („pępek”), w kształcie półokrągłego kamienia.
Grecy wprowadzili także podział na świat cywilizowany i barbarzyński. Pierwotnie słowo barbaros, oznaczało „paplę” lub „gadułę”, którym określano osobę nie mówiącą po grecku. Po pokonaniu Persów w wojnie w latach 492-479 p.n.e. wyraz ten nabrał negatywnego wydźwięku. Barbarzyńcy stali się gorsi od cywilizowanych Greków.
Do końca VI wieku p.n.e., świat według Greków obrał już swój kształt. Grecja znajdowała sie w centrum świata, otoczona Morzem Śródziemnym (z dużymi wyspami jak Sycylia, Włochy czy Cypr); Morze to z kolei było otoczone przez trzy kontynenty, które z kolei okrążał wielki Ocean. Ocean zamieszkany był przez dziwaczne istoty i potwory; brzegi kontynentów z kolei to ziemie, na których żyli barbarzyńcy.
Grecy rozumieli schematyczność swojej wizji świata i od V wieku stopniowo udoskonalali mapę świata. Robili to głównie za sprawą podbojów Aleksandra Wielkiego, dzięki czemu wiedza geograficzna ulegała poszerzaniu. Mimo wszystko pejoratywny pogląd odnośnie innych nacji oraz ludów wciąż był obecny. Ideę tę potem przejęli antyczni Rzymianie.
Poniżej kilka wizji świata według antycznych geografów i naukowców oraz ich opisy.
Anaksymander z Miletu
Anaksymander (ok. 610 – ok. 546 p.n.e) był greckim filozofem i naukowcem. Zgodnie z przekazem Strabona był twórcą pierwszej mapy świata. Podejrzewa się, że głównym powodem stworzenia mapy była chęć poprawy nawigacji i handlu między koloniami Miletu oraz innymi ośrodkami na Morzu Śródziemnym i Morza Czarnego. Mapa wyróżniała się trzema kontynentami, dwoma morzami oraz dwoma głównymi rzekami, który docierały do Oceanu, oblegającego świat. Centrum świata stanowiło Morze Egejskie.
Hekatajos z Miletu
Pierwszym badaczem, który odszedł od schematycznego podejścia do świata był Grek Hekatajos z Miletu (ok. 550 – ok. 490 p.n.e.), autor dzieła Ges Periodos. Jego wizja świata nie była jednak zbyt doskonała: Azja była bardzo mała w porównanniu do znanych nam rozmiarów, a Grek wciąż twierdził, że świat jest płaski o wydzielonych krańcach. Uważa się, że inspiracją do powstania mapy było dzieło Anaksymandera. Strabon uważał obu za jednych z pierwszych geografów. W swojej pracy Hekatajos opisuje także zamieszkujące dane ziemie ludy oraz krainy.
Herodot z Halikarnasu
Drugim greckim badaczem był Herodot z Halikarnasu (ok. 480 – ok. 429 p.n.e.), który nazywany jest ojcem geografii. Herodot był wielkim podróżnikiem; odwiedził m.in. Egipt, Babilonię, Grecję, Italię, Maceodnię oraz wybrzeża Morza Czarnego. Herodot był unikalnym, jak na tamte czasy podróżnikiem, który prowadził swego rodzaju badania i reportaże, rzetelnie opisując odwiedzane kraine. Krytykował Hekatajosa za ukazanie Oceanu okrążającego świat w formie idelanego koła. Sam jednak też popełniał błędy lokując cywilizowanych Greków w centrum świata, a barbarzyńców na obrzeżach. Nie da się jednak ukryć, że jego mapa była znacznie bardziej dokładna i ukazywała znany mu świat antyczny (gr. oecumene).
Ktezjasz
Grek Ktezjasz (po 440 – po 380 p.n.e.) był lekarzem oraz historykiem. W swojej monografii „O Indiach” (Indica) opisywał barbarzyńców z dalekich krain, oczami Persów. Określał ich różnymi terminami: ludzie o psich głowach (cynoscephalae), ludzie z jedną dużą nogą, istota o ludzkiej twarzy i trzech rzędach zębów (Martichora), ludzie z kozimi nogami, karły, łysi, żółtoskórzy, czarnoskórzy, wilkołaki, nadzy. Jak widać, niektóre z opisanych zjawisk są zgodne; większość jednak to tylko imaginacja, która powiązana była z przekazywanymi mitami.
Eratostenes
Erastotenes (276-194 p.n.e.) był greckim geografem i naukowcem. Uważał m.in. że pokonując Słupy Heraklesa (Gibraltar) dotrze się do Indii. Bazując na informacjach zdobytych mniej więcej sto lat wcześniej na wyprawie Aleksandra Macedońskiego na wschód usprawnił znaną mapę świata, m.in. zaadaptował bardziej prawidłowe rozmiary kontynentów.
Strabon
Słynny grecki geograf Strabon (ok. 63 p.n.e. – ok. 24 n.e.) przedstawił inną wizję świata. Jego najważniejszym dziełem jest, licząca XVII ksiąg, Geographica, które ukazuje historię ludów i miejsc z różnych części świata. Strabon był także podróżnikiem; jasno stwierdził, że odwiedził m.in. Etrurię w Italii czy dotarł do granic Etiopii. W pewnym sensie Strabon chwali się, że odwiedził najwięcej miejsc na świecie, spośród znanych geografów. W swojej głównej pracy jednak bazował także na traktatach, jakie znajdowały się w bibliotece w Aleksandrii.
Politycznie Strabon popierał rzymskie imperium, a na pierwszym miejscu wyróżnił świat cywilizowany (Grecja i Rzym), który istniał w jego odczuciu na terenach nadmorskich i nadrzecznych. Świat greko-rzymski potrafił uprawiać ziemię, nie brakowało jedzenia, a dieta była urozmaicona. Barbarzyńcy z kolei mieszkali w lasach i nad fiordami, co zmuszało ich do koczowniczego trybu życia, polowań i hodowli. Cywilizowani ludzie mieszkali w miastach (Arystoteles określił ich mianem „zwierząt żyjących w mieście”1), co zapewniało im bezpieczeństwo i możliwość skupienia się na nauce i odpoczynku. Barbarzyńcy z kolei zawsze musieli być czujni, bronić swoich zwierząt, przemieszczać się.
Barbarzyńcy nie mają (w przeciwieństwie do cywilizowanych) żadnych prac i zwyczajów zachowania. Nie mają żadnej kultury i nie są w zgodzie z modą – noszą zarost, spodnie i nieułożoną fryzurę. Żyją w błędnym kole, gdyż nawet jeśli spróbują rozpocząć uprawiać ziemię, zaraz jakiś zazdrosny sąsiad to zniszczy. Są oni także podatni na manipulacje
Strabon nie unikał także opisu fauny, m.in. w Indiach żyć miały małe latające gady o długości ok. 90 cm z ciałem węża i skrzydłami nietoperza. Podobne kreatury opisywał Herodot czy Józef Flawiusz.
Pyteasz z Massalii
Pyteasz z Massalii (żył w IV wieku p.n.e.) był wielkim greckim podróżnikiem i geografem. Około 310 roku p.n.e. wyruszył w podróż na północ. Pokonując strach potęgowany przez opowieści Fenicjan o okropieństwach czających się za Gibraltarem, wypłynął na wody Oceanu Atlantyckiego. Żeglując głównie nocami (unikał fenickich okrętów wojennych kontrolujących te wody) wzdłuż wybrzeży dzisiejszej Portugalii, Hiszpanii i Francji, dotarł do wybrzeży Wielkiej Brytanii, którą opłynął, Irlandii, i Wysp Szetlandzkich, jak również przypuszczalnie dalej do Islandii, co dziś jest przyjmowane przez większość badaczy jako najbardziej prawdopodobne miejsce opisanej przez niego Ultima Thule. Osiągnął również ujścia Łaby i pozostawił pierwsze wiadomości o Germanach.
Jego obserwacje zamarzniętego morza, gdzie – jak pisał – nie ma już różnicy między lądem a morzem i powietrzem, a substancji łączącej wszystko, nie sposób przebyć pieszo ani statkiem, zostały zinterpretowane przez Fridtjofa Nansena jako opis kaszy lodowej, która we mgle przy brzegach dryfujących lodów rzeczywiście tak może wyglądać. Ten ostatni odcinek żeglugi był wyjątkowo śmiałym przedsięwzięciem, gdyż wymagał zapuszczenia się na otwarty ocean (do tej pory żeglowano głównie przy brzegach) dotąd nieznany. Jest uznawany za pierwszego śmiałka w historii odkryć, który odważył się, w czysto poznawczym celu, wyruszyć na otwarty ocean.
Statek Pyteasza był zapewne dierą (birema) długości ok. 45 m, szerokości do 7,6 m i zanurzeniu ok. 3 m. Załoga liczyła 50-60 wioślarzy i 16-20 marynarzy do obsługi steru i żagli. Zapewne był to lepiej zbudowany i większy statek, aniżeli Santa Maria Krzysztofa Kolumba.
Opisy Pyteasza były tak szokujące dla współczesnych, że wielu autorów starożytnych (wśród nich Strabon) wyśmiewało jego relacje o ogromnych pływach, o dniach które trwają 19 godzin i o warunkach żeglugi wśród lodów.
Według niektórych badaczy Pyteasz wpłynął na Bałtyk i dotarł do ujścia Wisły. Podstawą tu jest interpretacja fragmentu „Historii Naturalnej” Pliniusza Starszego:
(…) Pyteasz twierdzi, ze o jeden dzień drogi od estuarium oceanii Metuonis leży wyspa Abalus zwana też Balcią. Tam podczas wiosennych sztormów morze wyrzuca na brzeg wielkie ilości bursztynu. Mieszkańcy używają go zamiast drew do ognia i sprzedają swym sąsiadom (…)
– Pliniusz Starszy, Historia Naturalna, XXXVII.11
Jego dzieło „O Oceanie” (Perí Okeanu) zachowało się we fragmentach do naszych czasów.
W I wieku n.e. obserwacje Pyteasza z Massalii potwierdził rzymski badacz Pliniusz Starszy.
Pomponiusz Mela
Pomponiusz Mela żył w połowie I wieku n.e. Ten jede z pierwszych rzymskich geografów podzielił świat na pięć stref, gdzie tylko wyznaczył dwie, które są zamieszkane. Pozostałe są oddzielone terenami o niezwykle wysokiej temperaturze i niemożliwe do przekroczenia przez ludzi. Pomponiusz wyróżnia także ludy zamieszkujące antypody, regiony po przeciwnych stronach Ziemi.
Pliniusz Starszy
Pliniusz Starszy (23-79 n.e.) był rzymskim historykiem, pisarzem, filozofem przyrody jak i dowódcą floty. Jedynym jego zachowanym dziełem jest „Historia naturalna”, rodzaj encyklopedii, która jest kopalnią wiedzy i wyobrażeń czasów rzymskich. Na co dzień był dobrym przyjacielem cesarza Wespazjana.
Jedynym dziełem zachowanym jest „Historia naturalna” (Naturalis historia), rodzaj encyklopedii w 37 księgach. Jest to kopalnia wiedzy i wyobrażeń czasów rzymskich. Informacje o Europie północnej zaczerpnął z traktatu Pyteasza z Massalii „O Oceanie”. Encyklopedia ułożona została nie według haseł, ale działami.
Pliniusz zawarł około 20 tysięcy informacji ze wszystkich ówczesnych dziedzin wiedzy – opis świata, ciał niebieskich, zjawisk meteorologicznych, a także geografii, etnologii, antropologii, fizjologii, psychologii, zoologii i anatomii, botaniki, ogrodnictwa, rolnictwa, lekach roślinnych i odzwierzęcych, metalurgii, mineralogii, obróbki złota, srebra, kamieni szlachetnych, medycyny, malarstwa, rzeźby itd.
Pliniusz twierdził, że przy tworzeniu „Historii Naturalnej” korzystał z dzieł 327 pisarzy greckich i 146 pisarzy łacińskich oraz, że przestudiował około 2000 tomów.
Wybrane księgi „Historii naturalnej” opowiadają o świecie i zamieszkujących je ludach. W księdze III poznajemy półwysep Iberyjski i Italię; księga IV to opis Europy wraz z Brytanią; księga V Afryka i Aazja; księga VI Morze Czarne, Indie i Daleki Wschód.
Marinos z Tyru
Marinos z Tyru (II wiek n.e.) był geografem z czasów rzymskich, który jako pierwszy określił położenie krajów i niektórych miejscowości według długości i szerokości geograficznej. W swojej mapie świata uwzględnił także Chiny. Sądził, że zamieszkany świat na zachodzie graniczy z Wyspami Szczęśliwymi – miejscem gdzie odpoczywali zmarli po udanym życiu. Marinus był także zdania, że Ocean otaczający świat jest podzielony na część wschodnią i zachodnią przez kontynenty (Europę, Azję i Afrykę). Marinus stworzył także termin Antarktyda, odnosząc się do przeciwieństwa koła podbiegunowego.
Klaudiusz Ptolemeusz
Klaudiusz Ptolemeusz (ok. 100 – ok. 168 n.e.) był greckim astronomem, matematykiem i geografem.
Ptolemeusz traktował geografię jako naukę przedstawiania Ziemi za pomocą rysunku. Dzięki swojemu astronomicznemu przygotowaniu nadał jej jednak matematyczny wymiar. Znana mu była kulistość Ziemi i do swoich map stosował projekcję powierzchni kuli na płaszczyznę. Przyjął jednak za Posejdoniosem z Rodos błędne wyliczenie długości stopnia geograficznego, przez co nie ustrzegł się w swojej pracy sporych nieścisłości. Ptolemejska definicja szerokości geograficznej obowiązuje do dziś.
Geografia (Geographike Hyphegesis – „Wstęp do kreślenia map”) znana także jako „Nauka geograficzna”, była próbą stworzenia możliwie dokładnej mapy znanego mu świata. Składa się z ośmiu ksiąg. Pierwsza to teoretyczne wprowadzenie, mające na celu, w razie konieczności, umożliwić czytelnikowi samodzielnie odtworzenie planów. Księgi od II do VII zwierają nazwy miejscowości oraz charakterystycznych punktów geograficznych (około 8000 toponimów) ze współrzędnymi. Co ciekawe w Księdze II opisującej m.in. ziemie od Dunaju aż po Morze Bałtyckie autor wymienił m.in. Budorgis utożsamiane później z Brzegiem, Kalisię identyfikowaną z Kaliszem, Karrodunon łączony z Krakowem czy Askaukalis utożsamiany z Bydgoszczą. W Księdze VIII znajduje się wykaz najważniejszych miast z dokładniejszymi współrzędnymi. Do ksiąg dołączone było 26 map.
Itinerarium – rzymska mapa drogowa
Itinerarium (dosłownie „podróż”) była to rzymska mapa ukazująca miasta, mniejsze ośrodki (vici) oraz inne miejsca przydatne z perspektywy podróżujących. Jedyną zachowaną tego typu mapą / zapiskiem jest tzw. Tabula Peutingeriana lub Itinerarium Antonini Augusti.
Tabula Peutingeriana3 jest to XIII-wieczna kopia rzymskiego oryginału, która ukazuje Europę (bez Półwyspu Iberyjskiego i Wysp Brytyjskich), Północną Afrykę, Bliski Wschód, Persję oraz Indie. Naukowcy podejrzewają, że rzymski oryginał pochodził z IV-V wieku, który z kolei był kopią wielkiej mapy powstałej za panowania Oktawiana Augusta (27 p.n.e. – 14 n.e.).
