Rozdziały
Pliniusz Starszy (Maior) urodził się roku 23 n.e. w Novum Comum (obecne Como w Lombardii, północna Italia) jako Gaius Plinius Secundus. Pliniusz miał pochodzenie etruskie, na co wskazuje jego nazwisko Plinius. Był rzymskim urzędnikiem, historykiem, pisarzem, filozofem przyrody jak i dowódcą floty. Jedynym jego zachowanym dziełem jest „Historia naturalna”, rodzaj encyklopedii, która jest kopalnią wiedzy i wyobrażeń czasów rzymskich. Na co dzień był dobrym przyjacielem cesarza Wespazjana.
Kształcił się w Rzymie. Był synem Gajusza Pliniusza Celera i Marcelli. Miał siostrę Plinię, która urodziła siostrzeńca – Pliniusza Młodszego. Pliniusz Starszy należał do stanu ekwitów i pełnił różne funkcje wynikające z tej przynależności. Pliniusz nie ożenił się, ani nie miał dzieci. Stąd też w testamencie zdecydował się adoptować swojego siostrzeńca.
Kariera
W roku 46 n.e., 23-letni Pliniusz, wstąpił do wojska w stopniu młodszego oficera, co było przyjętym zwyczajem rozwoju kariery stanu ekwickiego. W latach 47-52 n.e. Pliniusz odbywał służbę wojskową w Germanii. Początkowo piastował urząd praefectus cohortis pod rozkazami Gnejusza Domicjusza Korbulona w Germanii Inferior. Brał udział w licznych wyprawach wojennych – m.in. podboju Chauków i konstrukcji kanału pomiędzy rzekami Renem i Moza. Z czasem Pliniusz został przeniesiony do Germanii Superior pod dowództwo Publiusza Pomponiusza Secundusa. Tam też otrzymał awans do stopnia trybuna wojskowego. Z pewnością w czasie pobytu w regionie Pliniusz brał udział w wyprawie przeciwko Chattom w roku 50 n.e. Miał wówczas 27 lat. W czasie swojej służby zaprzyjaźnił się z Pomponiuszem Secundusem, który w przyszłości był adresatem wielu jego listów.
Następnie znowu został przeniesiony pod rozkazy Korbulona. Otrzymał stopień prefectus alae i odpowiedzialny był za oddział konnicy złożony z 480 ludzi. Ostatnim dowódcą Pliniusz w czasie odbywania służby był niejaki Pompejussz Paulinus – zarządca prowincji Germania Inferior w latach 55-58 n.e. W tym czasie prawdopodobnie – za zapiskami siostrzeńca – napisał swoje pierwsze dzieło – „De jaculatione equestri” poświęcone rzucaniu oszczepem w jeździe konnej.
Za panowania cesarza Nerona nie piastował żadnych wysokich urzędów państwowych, lecz w 69 roku n.e., kiedy to Wespazjan został cesarzem, Pliniusz Starszy wrócił do Rzymu i objął wiele różnych urzędów publicznych. W roku 73 n.e. był namiestnikiem prowincji Hiszpanii. Sprawował także funkcję wyższego urzędnika rzymskiej administracji w Galii Narbońskiej (70 n.e.), w Afryce (72 n.e.) i w Galii Belgijskiej (76 n.e.).
W roku 79 n.e. jako komendant stanął na czele eskadry floty stacjonującej w Misenum. Gdy dotarła do niego wieść o wybuchu Wezuwiusza natychmiast wyruszył z akcją ratunkową do Kampanii z zamiarem niesienia pomocy tutejszej ludności. Ciekawość ujrzenia niezwykłego zjawiska przyrody, jakim jest erupcja wulkanu była dlań silniejsza, stała się ona w konsekwencji powodem jego śmierci 25 sierpnia 79 roku n.e.
Okoliczności śmierci Pliniusza Starszego opisał jego siostrzeniec Pliniusz Młodszy w liście do Tacyta. Pliniusz Starszy zmarł w drodze do portu, prawdopodobnie wskutek niewydolności oddechowej w wyniku oparów siarki i innych gazów. Podejrzewano że mógł umrzeć także z powodu zawału serca. Wcześniej zatrzymał się w domu, gdzie mieszkał Pomponianus, którego Pliniusz przybył ratować. Jego ciało znaleziono trzy dni później bez widocznych obrażeń zewnętrznych. Pozostawił po sobie testament, w którym adoptował siostrzeńca – Pliniusza Młodszego (62-114 n.e.).
Twórczość
W wolnym czasie Pliniusz prowadził badania, pisał i poznawał naturalne oraz geografczne fenomeny. W tym celu preferował badanie zjawisk w terenie i z bliska.
Napisał wiele dzieł: „Wojen germańskich ksiąg XX” (Bellorum Germaniae libri XX) oraz „Od końca dzieła Aufidiusa Bassusa” (A fine Aufidii Bassi), dzieło przedstawiające dzieje współczesne od momentu, w którym zakończył swoją historię Aufidius Bassus – historyk rzymski za rządów Tyberiusza.
Historia naturalna
Jedynym dziełem zachowanym jest „Historia naturalna” (Naturalis historia), rodzaj encyklopedii w 37 księgach. Jest to kopalnia wiedzy i wyobrażeń czasów rzymskich. Informacje o Europie północnej zaczerpnął z traktatu Pyteasza z Massalii „O Oceanie” z IV wieku p.n.e. Encyklopedia ułożona została nie według haseł, ale działami. Powstała za dynastii flawijskiej i zawierała w sumie 2493 paragrafów (wydanie polskie z roku 1845 miało 10 tomów). Wielkie dzieło zadedykował Tytusowi, synowi Wespazjana.
Pliniusz zawarł około 20 tysięcy informacji ze wszystkich ówczesnych dziedzin wiedzy – opis świata, ciał niebieskich, zjawisk meteorologicznych, a także geografii, etnologii, antropologii, fizjologii, psychologii, zoologii i anatomii, botaniki, ogrodnictwa, rolnictwa, lekach roślinnych i odzwierzęcych, metalurgii, mineralogii, obróbki złota, srebra, kamieni szlachetnych, medycyny, malarstwa, rzeźby itd.
Pliniusz twierdził, że przy tworzeniu „Historii Naturalnej” korzystał z dzieł 327 pisarzy greckich i 146 pisarzy łacińskich oraz, że przestudiował około 2000 tomów. Według specjalistów „Historia” obfituje w pomyłki i nie jest arcydziełem opracowania literackiego. Autor przeniósł również do pracy wiele osobistych refleksji. Encyklopedia ta stanowi szczególnie cenne źródło historii starożytnej dla badaczy i naukowców. Ciekawostką może być to, że właśnie do niego należał sławny okrzyk „wielkie majątki ziemskie zgubiły Italię” (Latifundia perdidere Italiam) – związany z sytuacją rzymskiego chłopa, który nie mógł wytrzymać konkurencji z wielkimi latyfundiami.
Księgi „Historii naturalnej”:
- Księga I jest wstępem i spisem treści dzieła oraz zawiera spis autorów, z których prac autor korzystał. Znajdziemy tu m.in. Arystotelesa, Demokryta, Ktezjasza, Pomponiusa Melę oraz np. mauretańskiego króla Jubę. W dalszych księgach cytuje on też Platona, Pitagorasa, Strabona, Pyteasza z Massalii i wielu innych. W drugiej księdze zawarł Pliniusz całą wiedzę z zakresu astronomii i meteorologii.
- Księgi II-IV zajmują się geografią świata.
- Księga V traktuje o ludzkiej fizjologii i antropologii.
- Księgi VI-VIII zawierają wszelkie informacje o zwierzętach, a siedem kolejnych – o roślinach, w tym osobne księgi o winorośli, oliwkach i drzewach.
- Księga VIII „Historii naturalnej” Pliniusza Starszego traktuje o faunie znanego starożytnego świata. Rozdział piętnasty tej księgi zatytułowany jest „O zwierzętach zamieszkujących Scytię, tudzież północne krainy”. Zobaczmy, co do powiedzenia na ten temat miał największy przyrodniczy autorytet starożytnego Rzymu:
Bardzo niewiele zwierząt żyje w Scytii z powodu braku drzew i dobrych pastwisk, podobnie jest też w Germanii, gdyż kraje te graniczą. Jednakże z kraju tego pochodzą pewne rodzaje dzikich byków, mianowicie bisontes [bizony], posiadający grzywę jak u lwa oraz Uri, potężne, silne zwierzę i zwinne, które nie znający się na rzeczy nazywają bawołem, podczas gdy prawdziwe bawoły żyją w Afryce i przypominają wyglądem raczej krowy albo jelenie.
Północne obszary są schronieniem dla dzikich koni, które widzi się tam w wielkich stadach. Podobnie jak w Azji i Afryce można tam ujrzeć dzikie osły. Prócz tego [jest tam] zwierzę zwane Alce, zupełnie podobne do konia, lecz jego uszy są dłuższe, a na szyi ma dwa znaki, które je odróżniają od reszty. Ponadto, na wyspach Skandynawii żyje zwierzę zwane Machlis, całkiem podobne do wyżej opisanego Alce; jest ono tam bardzo pospolite i wiele pogłosek o nim słyszeliśmy, jednak w tych rejonach [tj. w Scytii i Germanii] nigdy nie było widziane. Jak powiedziałem, przypomina ono Alce, ale nie ma ani stawów skokowych ani kostek na tylnych nogach i z tego powodu nigdy nie kładzie się na ziemi, lecz śpi oparte o drzewo. I przez to myśliwi, którzy czatują na nie, ścinają to drzewo, kiedy zwierzę śpi i w ten sposób je łapią; w inny sposób nie da się go złowić, tak jest szybkie w nogach, że aż nie do wiary. Górna warga tych zwierząt jest nadmiernie wydłużona, tak że kiedy się one pasą, wycofują się jeśli chcą iść naprzód i dublują tę wargę pod pyskiem [?]. Jest (jak mówią) zwierzę w Paeonii, które jest zwane Bonasus; ma ono tułów koński, a w pozostałych częściach podobne jest do byka; ich rogi są tak zagięte w kierunku głowy, że nie służą im wcale ani w trakcie ataku, jak ani w obronie. Jedyną ich pomocą jest szybkość w ucieczce, albo obrzucanie gnojem, którym tryskają na odległość prawie trzech akrów. Te odchody są tak mocne i gorące, że parzą tych, co ścigają te zwierzęta, jak ogień, jeśli się do nich dotkną.
Dziwną i cudowną jest rzeczą, że leopardy, pantery i lwy (i tego rodzaju zwierzęta) chodząc wciągają końce swoich pazurów do wewnątrz ciała jakby do pochwy, bo nie mogą ich złamać lub stępić, gdyż muszą być zawsze ostre. Także kiedy biegną muszą wciągać zakrzywione pazury swoich łap i nigdy ich nie wyciągają, tylko w wypadku kiedy mają zamiar kogoś zaatakować lub uderzyć.– Pliniusz Starszy, Historia naturalna, VIII.15
Ostatni fragment znalazł się chyba w tym rozdziale przypadkowo. Natomiast z wcześniejszego tekstu można wyciągnąć informacje na temat 7 zwierząt omawianego terenu:
1. Bifontes | 2. Uri | 3. Dziki koń | 4. Dziki osioł | 5. Alce | 6. Machlis | 7. Bonasus
Pierwsze dwa to „dzikie byki”, bisontes i uri, które być może odnoszą się do tego samego zwierzęcia, mianowicie tura (bos primigenius). Na pewno uri jest turem (ma nawet podobną nazwę). Co prawda, lwia grzywa bisontesa sugeruje jego powiązanie z żubrem (bison bonasus), ale nazwa łacińska żubra oraz fakt, że jego rogi są rzeczywiście zagięte w kierunku głowy, przemawiają za tezą, że żubr to ostatnie z opisanych zwierząt, bonasus (albo bisontes i bonasus to żubr, a tylko uri to tur).
Dziki koń i osioł to prawdopodobnie znowu jedno zwierzę, tarpan – wymarły dziki koń, który żył na stepach euroazjatyckich (w okolicach Puszczy Białowieskiej przetrwały do 1780 roku).
Nazwa alce może odnosić się do łosia (Alces alces), zresztą opis się również zgadza. Spójrzmy zresztą na jego nazwę łacińską.
Tajemniczy, dziwny machlis, to zapewne efekt bardzo mglistych pogłosek o reniferach (Rangifer tarandus), które rzeczywiście rzadko widuje się leżące. Poza tym przy odrobinie dobrej woli można go porównać do łosia. Rejon ich występowania był już bardzo odległy od cywilizacji rzymskiej, dlatego jest rzeczą ciekawą, skąd zaczerpnął Pliniusz wiedzę o tak dalekich krajach.
Pliniusz prawdopodobnie zamieścił opisy tylko tych zwierząt, które nie występowały na terenie Imperium, pomijając te, które były powszechnie znane (np. jeleń, wilk). Zauważmy, że ich opisy dość dobrze odpowiadają rzeczywistości. Zważywszy, że w innym rozdziale księgi VIII pisze autor o smokach, dobrze to świadczy o jego scytyjsko-germańskich informatorach/źródłach. - Księga XVIII ma wszystko mówiący tytuł „Jak prowadzić gospodarstwo rolne”, a cztery następne księgi zawierają wiadomości o roślinach ogrodowych, kwiatach i barwnikach roślinnych.
- Księgi XIX-XXIX zostały poświęcone zagadnieniom medycznym – opisie ziół i lekarstw pochodzenia roślinnego, a także zwierzęcego.
- Księgi XXXIII i XXXIV traktują o metalach, XXXV o glebie i barwnikach, a dwie ostatnie o kamieniach i skałach.
Każda księga jest niezwykle obszerna – niektóre zawierają nawet ponad sto rozdziałów, dlatego streszczenie którejkolwiek z nich jest zadaniem trudnym.
