Rozdziały
Bitwa pod Farsalos (48 p.n.e.) miała miejsce między wojskami Cezara i Pompejusza. Bitwa zadecydowała o zwycięstwie Cezara w wojnie domowej.
Tło wydarzeń
Po wyparciu Pompejusza z Italii i pokonaniu wojsk pompejańskich w Hiszpanii, Juliusz Cezar musiał w końcu przenieść plan działań wojny domowej do Grecji i Macedonii – gdzie Pompejusz gromadził swoje główne wojska. Wiedząc, że Pompejusz posiada przewagę liczebną liczył się z wszelkim ryzykiem. Pierwszym problemem było przetransportowanie około 40.000 żołnierzy na Półwysep Bałkański. Półwysep był gęsto obsadzony nad brzegiem przez silną flotę Pompejusza. W tym celu Cezar postanowił przetransportować swoich żołnierzy w trzech falach.
W pierwszej był sam Cezar wraz z 15.000 armią, w drugiej Marek Antoniusz z 20.000, a w trzeciej reszta wojska. Jednak samo przewiezienie okazało się bardzo ciężkie i trudne, w wyniku czego Cezar utracił część żołnierzy i transportowców. Po znalezieniu się całej armii na Półwyspie Peloponeskim, Cezar ruszył na Pompejusza. Mieli oni wiele dogodnych miejsc do rozwiązania wojny, jednak każdy z nich bał się wykonać pierwszy ruch. W końcu, po mniejszych starciach konnicy i wojsk pomocniczych oraz starciu pod Dyrrachium, obydwie armie stanęły naprzeciw siebie w szyku pod Farsalos1. Bitwa pod Farsalos była nieunikniona. Jedyna rzecz, której obawiał się Pompejusz to zaprawiona w bojach piechota Cezara, której chciał przeciwstawić przewagę liczebną swojej armii.
Wojska
W wyniku strat poniesionych podczas przewiezienia armii oraz utarczek, Cezar stracił dużą część armii. Innym powodem zmniejszenia liczebności była dezercja niektórych jego żołnierzy, którzy przechodzili na stronę Pompejusza.
Wojska Cezara
Siły Juliusza Cezara wynosiły około 22.000 żołnierzy piechoty (uszczuplonych 9 legionów), od 5000 do 10.000 wojsk pomocniczych i sojuszników oraz około 1000 jazdy. Warto zauważyć, że w większości legiony Cezara były zrekrutowane na terenie Półwyspu Iberyjskiego, a rekruci z tamtych terenów cieszyli się bardzo dobrą reputacją. Z kolei jazdę stanowili Iberowie oraz 300 doskonałych germańskich jeźdźców, których Cezar zrekrutował w czasie wojny galijskiej. Stanowili oni czasami także jego ochronę, bowiem Germanie posiadali najlepsze konie i najlepiej wyszkolonych jeźdźców.
Na prawym skrzydle armii Cezara ustawiony został najwaleczniejszy i najlepszy legion – X. Wspomagać go miał oddział 1000 jazdy oraz jednostki pomocnicze. Prawą stroną armii dowodzić miał generał Sulla. W centrum dowodził generał Domicjusz Kalwinus na czele legionów hiszpańskich (legiony VI, XI, XII, XIII). Lewe skrzydło (legiony VIII, IX) pod swoje dowództwo wziął Marek Antoniusz, wśród których zwłaszcza legion IX cieszył się dobrą reputacją. Sam Cezar zszedł z konia i wszedł w szyk „dziesiątki” na prawym skrzydle. Widząc przewagę wroga na tym skrzydle, poinstruował żołnierzy, by nie rzucali oszczepów tylko używali ich do zadawania ran kłutych jeźdźcom.
Wojska Pompejusza
Siły Pompejusza ciężko jest dokładnie określić. Wraz z nowymi ochotnikami i wcieleniem do armii części wojsk Cezara, Pompejusz posiadał sporą przewagę nad rywalem. Szacuje się, że posiadał ok. 40.000 żołnierzy (12 legionów), 4200 wojsk pomocniczych i sojuszników oraz od 3000 do 6700 jazdy. Jazda dowodzona była przez Tytusa Labienusa, byłego zasłużonego generała Cezara w czasie wojen galijskich, który przeszedł na stronę Pompejusza na początku wojny domowej. Jazda Pompejusza Wielkiego także posiadała jazdę germańską i galijską, którą przyprowadził ze sobą do armii Labienus, w wielkości tysiąca jeźdźców. Duża przewaga Pompejusza miała mu przynieść zwycięstwo i zniwelować doświadczenie piechoty Cezara. Prawa flanka z kolei złożona była z pontyjskiej jazdy (500-600 jeźdźców) oraz kapadockiej lekkiej piechoty.
Pompejusz swoją lewą flankę powierzył pod dowództwo Labienusowi, który stał na czele większości jazdy oraz Domicjuszowi Ahenobarbusowi, który dowodził piechotą. Jazda, która była wysunięta najdalej na lewo, wspomagana była przez legion pierwszy. Środkiem rządził Pompejusz Scypion (zaprawione w bojach legiony syryjskie) wraz z Pompejuszem (legiony I i III), a prawą stroną Lucjusz Lentulus. Plan Pompejusza zakładał, że jazda Labienusa zniszczy konnicę Cezara, a następnie wyciągnie najlepszy legion Cezara – „dziesiątkę” z szyku, odizoluje go od głównych sił oraz zaatakuje armię Cezara od tyłu.
Dane co do liczebności wojsk opierają się na wspomnieniach Cezara i niektórzy historycy uważają, że dysproporcje między obiema armiami mogły być mniejsze.
Bitwa
Dnia 9 sierpnia 48 roku p.n.e. Pompejusz pierwszy wyprowadził swoje oddziały i ustawił je w tradycyjnym szyku potrójnym (triplex acies) na szerokiej równinie między obozami, na której chciał wykorzystać swoją przewagę w jeździe. Strategicznie także oparł swoją prawą flankę o rzekę Enipeus, aby cała siła jazdy skupiła się na jednej stronie. Kohorty Pompejusza były bardzo „grube” (po 10 ludzi wgłąb szeregów), co miało pozwolić oprzeć się impetowi legionistów Cezara i zapobiec jakimkolwiek ucieczkom. Dodatkowo legiony frontowe zostały wzmocnione oddziałęm 2000 ponownie zrekrutowanych weteranów Pompejusza, aby umocnić dyscyplinę. Głównym celem piechoty Pompejusza było zatrzymanie ataku Cezara i utrzymanie się do momentu rozprawienia się Labienusa z jazdą wroga na swojej lewej flance.
Cezar, zdając sobie sprawę z przewagi jazdy przeciwnika, ustawił swoje wojska także w szyku trój szeregowym, z tym, że do osłony tyłów wydzielił 6 do 8 kohort (około 2000 ludzi) ustawionych na zapleczu swojego prawego skrzydła (tzw. czwarty szereg) i zwiększył odstępy między swoimi kohortami, aby długość własnych linii dorównywała długości linii wojsk Pompejusza. Trzecia linia sił głównych miała stanowić rezerwę dla dwóch pierwszych.
Przestrzeń dzieląca obie armie była istotna i Pompejusz liczył, że zmuszając piechotę Cezara do marszu skutecznie ją zmęczy i osłabi – stąd też nie ruszał własnych oddziałów jako pierwszy. Co więcej, uważał że stojący legioniści lepiej „zniosą” impet rzuconych pila legionistów Cezara.
Przebieg starcia
Starcie rozpoczęło się od marszu ciężkiej piechoty Marka Antoniusza oraz Gnejusza Domicjusza Kalwinusa. Po pokonaniu większej części dystansu pozwolili oddziałom odpocząć przed główną szarżą. Po odzyskaniu siły, legioniści Cezara dotarli na odpowiednią odległość, wyrzucili pila i ruszyli z szarżą na wrogą linię.
W czasie trwania starcia piechoty, Labienus wyruszył na czele swojej jazdy. Cezar przekazuje, że wróg zlekceważył jego armię. Według Cezara tak Labienus miał się zwrócić do Pompejusza:
Nie sądź, Pompejuszu że to jest to samo wojsko, które zwyciężyło Galię i Germanię. Brałem udział we wszystkich bitwach i nie mówię na wiatr rzeczy mi nie znanych. Została z tamtego wojska tylko bardzo szczupła garstka, większa część zginęła, co musiało nastąpić w tak długich walkach, wielu pochłonął pomór jesienny w Italii, wielu rozeszło się do domu, wielu zostało na kontynencie. Czyż nie słyszeliście, że całe kohorty potworzono w Brundizjum z tych, którzy zostali pod pozorem choroby? Wojsko, które widzicie, sformowano z zaciągów ostatnich dwóch lat w Galii Przedalpejskiej, wielu zaś pochodzi z osadników po tamtej stronie Padu. Zresztą, co było najtęższego, zginęło w dwóch bitwach pod Dyrachium.
– Juliusz Cezar, O wojnie domowej, III.87
Jazda Pompejusza szybkim kłusem znalazła się niedaleko linii Cezara. Wówczas Cezar wysłał swoją jazdę, na czele której stał Sulla. Początkowo żadna ze stron nie miała przewagi, jednak z czasem jazda Cezara zaczęła się przerzedzać i wycofywać. Wówczas, gdy prawa flanka „dziesiątki” Cezara była odsłonięta, Labienus na czele swej konnicy przystąpił do kolejnej fazy planu – wyciągnięcia z szyku najbardziej zaprawionego w bojach legionu. Żołnierze po ataku jazdy zaczęli jednak się bronić, uderzając jazdę Labienusa oszczepami i raniąc jeźdźców w szyje; co więcej, doszło do uderzenia ukrytych oddziałów piechoty oraz resztek konnicy, tworzących rezerwową czwartą linię, pod osobistym dowództwem Cezara.
Jazda Pompejusza przerzedzała się w zastraszającym tempie, w wyniku czego zaczęła panikować i uciekać. Labienus nie mogąc opanować towarzyszy, odjechał wraz z nimi. Nacierająca piechota Cezara zaczęła przedzierać się przez mniej doświadczone centrum Pompejusza. Dodatkowo „dziesiątka”, piechota i jazda weszły od lewej flanki na tyły szyków Pompejusza, co można było uznać za finalne zwycięstwo.
Piechota Pompejusza zaczęła uciekać, w wyniku czego była masakrowana przez goniące je oddziały Cezara. Dogoniwszy je w obozie, Cezar ogłosił, że ich nie ukarze, pod warunkiem że legioniści Pompejusza przyłączą się do jego zwycięskiej armii. Na jego propozycję żołnierze przystali z ulgą. Poniżej opis wydarzenia:
O świcie kazał Cezar wszystkim, którzy schronili się w górach, zejść na nizinę i rzucić oręż. Uczynili to bez sprzeciwu, po czym padli na ziemię i wyciągając ręce, z płaczem błagali o życie. Uspokoił ich, kazał wstać, powiedział parę słów o swej pobłażliwości, aby im odjąć strachu. Wszystkich zachował i polecił swoim żołnierzom, by nikt z tych ludzi nie doznał gwałtu ani nie utracił nic ze swego mienia. Dopilnowawszy tej sprawy zawezwał z obozu inne legiony, a tym, które z sobą przyprowadził, kazał z kolei wypocząć i wrócić do obozu.
– Juliusz Cezar, O wojnie domowej, III.98
Według przekazów samego Cezara, jego armia miała stracić jedynie 200 żołnierzy oraz 30 centurionów. Wódz chwalił dyscyplinę oraz doświadczenie swoich legionistów oraz zganił Pompejusza za brak inicjatywy z jego strony i pozostawienie piechoty w miejscu.
Konsekwencje
Pompejusz po przegranej bitwie2 natychmiast uciekł do sojuszniczego Egiptu, gdzie chciał odbudować swoją armię i stanąć na czele pozostałych legionów. Jednak planu nie mógł wprowadzić w życie, gdyż zaraz po wyjściu na ląd w Aleksandrii został zamordowany na zlecenie młodego faraona Ptolemeusza XIII, a jego głowa odesłana w prezencie Cezarowi. Będący jeszcze dzieckiem władca, uczynił tak pod wpływem swoich regentów: swojego piastuna – eunucha Pothejnosa – i nauczyciela oraz retora – Theodetesa z Chios. Chciał w ten sposób zdobyć przychylność Cezara, słysząc o dobroduszności zwycięzcy3.
Śmierć rywala w takich okolicznościach bardziej rozwścieczyła Cezara, niż go uradowała. Plutarch przekazał, że Cezar nie chciał spojrzeć na twarz rywala, ale wziął sygnet Pompejusza i uronił łzy4. Mimo wszystko śmierć głównego oponenta w Imperium, oznaczała łatwiejszą drogę do jednowładztwa. Cezar utracił rywala do tronu, jednak Pompejusz zostawił po sobie dwóch synów: Gnejusza i Sekstusa, którzy wspierani byli przez zwolenników Pompejusza, ze Scypionem Metellusem i Katonem Młodszym na czele.
Cezar kolejne lata spędził na pokonaniu oponentów, umocnieniu władzy oraz podporządkowaniu sobie sceny politycznej, a w tym senatu. Objęcie dyktatury na czas nieokreślony oraz mocarstwowe zapędy Cezara, doprowadziły do jego zamordowania dnia 15 marca 44 roku p.n.e.
