Złoty Dom Nerona, nazywany także Domus Aurea był to rzymski pałac cesarza Nerona zlokalizowany pomiędzy wzgórzami Palatynu i Eskwilinu. Prace budowlane zostały rozpoczęte w 64 roku n.e. i były prowadzone do roku 68 n.e. Przerwano je po śmierci cesarza. To w „Złotym Domu” Neron spędził swój ostatni dzień życia w 68 roku n.e.
Inwestycja ta spotykała się z ogromnymi sprzeciwami i niepopularnością Rzymian, głównie ze względu na wysokie koszty związane między innymi z szokującym przepychem wystrojem. Taki stan rzeczy spowodował, że przedsięwzięcie to nigdy nie zostało ukończone. Do naszych czasów przetrwały starożytne opisy i pozostałości odkryte podczas prac wykopaliskowych.
Dom Nerona został zaprojektowany przez architektów Sewerusa i Celera. Kompleks wzorowany był na zabudowie miejskiej willi i zajmował obszar około 100 hektarów. Wzdłuż elewacji o łącznej długości około 1, 5 km zbudowano portyki. Prowadziły one do trapezoidalnego westybulu, w którym umieszczono ogromnych rozmiarów posąg Nerona (wykonany przez Zenodorosa) przedstawiający go jako Heliosa (Colossus Neronis). Za nim znajdowała się sala o złoconym sklepieniu. W części wschodniej odkryto oktagonalną, przykrytą kopułą salę. Wśród licznych pomieszczeń umieszczono nimfajony z wodą słoną i słodką, sale o skomplikowanej konstrukcji i zróżnicowanym kształcie. Wraz z budową Złotego Domu przebudowano także Via Sacra (główna ulica w starożytnym Rzymie, którą przechodziły orszaki i procesje), dodając do niej dwustronną kolumnadę. Droga ta dochodziła do pałacu, a jej część została w niego włączona.
Pokoje jadalne miały sklepienia z kości słoniowej, z ruchomymi płytkami, zakrywającymi otwory przez które można było sypać z góry na biesiadników kwiaty i pachnidła. Sufit głównej sali jadalnej stanowiła kopuła, obracająca się wolno, dniem i nocą, na wzór sklepienia niebieskiego. Były tam łaźnie, do których obficie doprowadzano zarówno słoną wodę morską, jak i wodę siarczaną ze źródeł w Albuli. Kiedy pałac został ukończony w tak okazały sposób, poświęcając go, Neron miał wypowiedzieć następujące słowa: „W końcu będę mógł mieszkać jak człowiek” (według Swetoniusza).
W odkrytych salach odnaleziono liczne stiukowe dekoracje, malowidła w stylu podobnym do dekoracji odkrytych w Pompejach. Były ich dwa rodzaje:
- niewielkie obrazy pejzażowe, namalowane na gładkich ścianach ozdobione delikatnym ornamentem; część obrazów, nawiązujących do modnego wcześniej stylu egiptyzującego, przedstawiała kompozycje pełne fantastycznych stworów; malowidła te zostały nazwane „groteskami” od rzymskich grot (w czasach późniejszych określenie groteska nabrało nieco innego znaczenia);
- malarstwo iluzjonistyczne w formie głębokich prześwitów, powiększających optycznie wnętrza. Przedstawiano na nich perspektywicznie elementy architektury.
Dekoracje Złotego Domu zostały wzbogacone złoceniami i inkrustacją z pasty szklanej oraz sztukaterią. Ściany i posadzki zdobiły także liczne mozaiki. Rzeczą ciekawą i niespotykaną jest mozaika wykonana na suficie.
Posiadłość położona była wśród ogrodów i winnic. Na terenie odnaleziono także sztuczne jezioro, które miało być centralną częścią całego kompleksu. Tereny parkowe obejmowały pola, winnice, pastwiska i lasy, zapełnione różnorodnymi gatunkami zwierząt, dzikich i domowych.
Tak dom opisywał Swetoniusz, historyk rzymski:
Jednak na żadnym innym polu nie okazał się tak szkodliwy, jak w zakresie budownictwa. Swój pałac wzniósł na przestrzeni od Palatynu aż do Eskwiliów. Nazwał go najpierw „Przechodnim”. Wkrótce ten pałac uległ pożarowi. Gdy został odbudowany, Nero nadał mu nazwę: „Złoty”. Co do rozległości i przepychu tego pałacu, wystarczy podać te tylko dane. Jego przedsionek był tak wyniosły, że stał w nim posąg-kolos stu dwudziestu stóp wysokości, wyobrażający samego Nerona; tak obszerny, że mieścił potrójny portyk, każdy długości tysiąca kroków. Była tam również sadzawka na kształt morza, otoczona budynkami na wzór miasta. Także partie wiejskie, urozmaicone polami uprawnymi, winnicami, pastwiskami, lasami, z całą mnogością wszelkiego rodzaju bydła i dziczyzny. W pozostałych częściach pałacu wszystko kapało od złota, migotało od drogich kamieni i konch perłowych. W salach jadalnych pułapy były wykładane ruchomymi kasetonami z kości słoniowej, aby można było przez wydrążenia sypać z góry na biesiadników kwiaty i pachnidła. Na szczególną uwagę zasługiwała okrągła sala jadalna, która stale, dniem i nocą, na wzór wszechświata, obracała się dokoła. Łazienki miały dopływ wody z morza i ze źródeł Albuli. Gdy tego rodzaju dom po ukończeniu poświęcił, tak tylko wstrzemięźliwie go pochwalił, mówiąc, że „nareszcie zaczyna mieszkać jak człowiek”.
– Swetoniusz, Neron, 31
Po śmierci Nerona, w ukończonej części kompleksu mieszkali władcy Wespazjan i Tytus. Za czasów panowania Domicjana budowla został włączona do przebudowanego przez niego Domus Augustana. Na terenie zajmowanym przez sztuczne jezioro wybudowano w czasach Flawiuszów Koloseum. Po zniszczeniach spowodowanych pożarem w 104 roku n.e. na miejscu zajmowanym przez skrzydło pałacu powstały termy Trajana. W 135 roku n.e. Hadrian zamienił westybul Złotego Domu na świątynię Wenery i Romy.
