Katon Starszy (Marcus Porcius Cato) żył w latach 234-149 p.n.e. Był mówcą, politykiem oraz pisarzem rzymskim. Zdolny wódz, administrator oraz mąż stanu. Zwany był Cenzorem (Censorius), Mądrym (Sapiens), Antycznym (Priscus) lub Starszym, aby odróżnić go od jego prawnuka. Jego prawnukiem był Katon Młodszy.
- „[…] dobrze jest zaglądać do ich książek, ale ich nie zgłębiać. Wysoce niegodziwy to i niemoralny naród […] gdy nas naukami swymi obdarzy, wszystkich nas popsuje”
- łacina: [bonum sit illorum litteras inspicere, non perdiscere; vincam nequissimum et indocile esse genus illorum (…) quandoque ista gens suas litteras dabit, omnia conrumpet]
- opis: fragmentu listu Katona Starszego do syna, w którym niepochlebnie wypowiada się o Grekach, ale zarazem w pewien sposób docenia.
- źródło: Pliniusz Starszy, Historia naturalna, XXIX.7
- „A poza tym sądzę, że Kartaginę należy zniszczyć”
- łacina: [Ceterum censeo Karthaginem esse delendam]
- opis: Katon Starszy, nieprzejednany wróg Kartaginy, tym zdaniem kończył wszystkie przemówienia w senacie rzymskim.
- źródło: Plutarch, Żywoty sławnych mężów, Marcus Cato 27, 1
- „Brawo! Zuchy! Tu właśnie powinni folgować sobie młodzi, a nie w alkowach cudzych żon!”
- opis: witając młodego mężczyznę wychodzących z domu publicznego.
- źródło: Horacy, Satirae
- „Każdemu, co mu się należy”
- łacina: [Suum cuique]
- opis: słowa nawiązujące do starej greckiej zasady prawa, którą w swoim dziele „Państwo”, Platon określił jako „sprawiedliwość polega na oddawaniu każdemu tego, co mu się należy”.
- źródło: Katon Starszy, De Natura Deorum, III, 38
- „Kiedy ci ludzie (Grecy) dadzą nam swoją kulturę literacką, zniszczą wszystko, zdemoralizują i zrobią jeszcze gorzej, jeśli przyślą tu swoich lekarzy”
- łacina: [vincam nequissimum et indocile genus illorum, et hoc puta vatem dixisse: quandoque ista gens suas litteras dabit, omnia conrumpet, tum etiam magis, si medicos suos hoc mittet]
- źródło: Pliniusz Starszy, Naturalis Historia, 29.14
- „Między ustami a brzegiem pucharu”
- łacina: [Inter os atque offam (multa intervenire possunt)]
- opis: powiedzenie przytoczone przez Arystotelesa. W wersji łacińskiej zacytowane przez Gelliusza jako fragment mowy Katona Starszego.
- źródło: Gelliusz, Noctes Atticae, XIII, 17, 1
- „Piękna kobieta jest jak złocona pigułka – miła dla oczu, gorzka dla ust”
- „A poza tym sądzę, że Kartaginę należy zniszczyć”
- łacina: [Ceterum censeo Carthaginem esse delendam]
- opis: słowa Katona Starszego, którymi kończył wszystkie swoje wystąpienia w rzymskim senacie. Często cytowany również jako „Kartaginę należy zniszczyć”.
- źródło: Florus, Dzieje Rzymu I, 31
- „Trzymaj się tematu, słowa podążą za nim”
- łacina: [Rem tene, verba sequentur]
- źródło: Gaius Julius Victor, Ars Rhetorica
- „Wszyscy mężowie rządzą kobietami, my wszystkimi mężami, nami zaś kobiety”
- opis: o dominacji kobiet; źródło jest w języku greckim.
- źródło: Plutarch, Apophthegmata regum et imperatorum
- „Złodzieje dobra prywatnego żywot spędzają w kajdanach, złodzieje dobra publicznego – w złocie i purpurze”
- łacina: [Fures privatorum furtorum in nervo atque in compedibus aetatem agunt, fures publici in auro atque in purpura]
- źródło: Aulus Gelliusz, Noctes Atticae XI, 18, 18
- „Kupuj nie to, co chcesz, ale to, czego potrzebujesz”
- łacina: [Emas non quod opus est, sed quod necesse est]
- źródło: Seneka Młodszy, Listy, 94
- „Rzecz trzymaj, słowa nadążą za nim”
- łacina: [Rem tene, verba sequentur]
- opis: rady dla mówców.
- źródło: Julius Victor, Art of Rhetoric
- „Wolę, by się ludzie pytali, czemu nie mam pomnika, niż czemu go mam”
- greka: [‘μᾶλλον γὰρ,’ ἔφη, ‘βούλομαι ζητεῖσθαι, διὰ τί μου ἀνδριὰς οὐ κεῖται ἢ διὰ τί κεῖται’]
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 19:4
- „Działalność handlowa byłaby równie godna podziwu, co opłacalna, gdyby nie była narażona na tak wielkie ryzyko, podobnie jak bankowość, gdyby zawsze była prowadzona uczciwie. Albowiem nasi przodkowie uznali i tak ustanowili w swoich prawach, że podczas gdy złodziej powinien zostać skazany na podwójne odszkodowanie, lichwiarz powinien dokonać czterokrotnej zadośćuczynienia**”
- źródło: Katon Starszy, De Agri Cultura
- „Kiedy zdecydujesz się na zakup farmy, uważaj, aby nie kupować pochopnie; nie oszczędzaj swoich wizyt i nie zadowalaj się jedną wizytą inspekcyjną. Im więcej pojedziesz, tym bardziej to miejsce sprawi ci przyjemność, jeśli będzie warte twojej uwagi. Zwracaj uwagę na wygląd sąsiedztwa, kraj prosperujący powinien pokazać swój dobrobyt. „Kiedy wejdziesz, rozejrzyj się, aby w razie potrzeby znaleźć wyjście”.**”
- źródło: Katon Starszy, De Agri Cultura
- „Kiedy przybyłeś do swojego wiejskiego domu i pozdrowiłeś swoją rodzinę, powinieneś, jeśli to możliwe, zrobić obchód po gospodarstwie tego samego dnia; jeśli nie, to na pewno następnego dnia. Kiedy zaobserwujesz postęp prac polowych, jakie rzeczy zostały wykonane, a co jeszcze niewykonane, następnego dnia powinieneś wezwać swojego nadzorcę i powinien zażądać sprawozdania o tym, jakie prace zostały wykonane w dobrym sezonie i dlaczego nie udało się dokończyć reszty oraz jakie wino, zboże i inne uprawy zostały zebrane**”
- źródło: Katon Starszy, De Agri Cultura
- „Następnie należy wziąć pod uwagę pieniędze, dostawy i zapasy. Nadzorca powinien zgłosić, jakie wino i oliwa zostały sprzedane, jaką cenę otrzymał, co jest w sprzedaży, a co pozostało do sprzedaży. Należy zabezpieczyć takie rzeczy, które powinny być zabezpieczone. Wszystkie inne nierozstrzygnięte sprawy powinny być uzgodnione. Jeśli coś jest potrzebne na nadchodzący rok, należy to kupić; wszystko, co nie jest potrzebne, powinno zostać sprzedane. Cokolwiek jest do wynajęcia, powinno być wydzierżawione**”
- źródło: Katon Starszy, De Agri Cultura
- „Oto obowiązki nadzorcy: powinien zachowywać dyscyplinę. Powinien obchodzić dni świąteczne. Powinien szanować prawa innych i wytrwale bronić swoich. Powinien rozstrzygać wszystkie kłótnie między osobami; jeśli ktoś jest winny, powinien wymierzyć karę. Powinien zadbać o to, aby nikomu niczego nie brakowało, nie brakowało jedzenia lub picia; pod tym względem może sobie pozwolić na szczodrość, gdyż w ten sposób łatwiej będzie mu zapobiegać zbieraniu i kradzieży**”
- źródło: Katon Starszy, De Agri Cultura
- „Nadzorca powinien odpowiadać za obowiązki gospodyni. Jeśli pan dał ci ją za żonę, powinieneś być z niej zadowolony, a ona powinna cię szanować. Wymagaj, aby nie ulegała marnotrawstwu; że nie plotkuje z sąsiadami i innymi kobietami. Nie powinna przyjmować gości ani w kuchni, ani we własnym mieszkaniu. Nie powinna wychodzić na imprezy ani się włóczyć**”
- źródło: Katon Starszy, De Agri Cultura
- „Ludzie którzy rwą się do częstego piastowania urzędów, są jak nie znający drogi i ciągle starający się chodzić z liktorami, żeby nie błądzić”
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 8
- „Będzie się wydawało, że albo urzędy nie mają wielkiej wartości, albo niewiele jest ludzi godnych takich stanowisk”
- opis: Katon krytykował wybieranie ciągle tych samych ludzi na wysokie urzędy.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 8
- „Matka jego uważa to za przekleństwo, nie błogosławieństwo, że coś takiego na ten świat wydała”
- opis: Katon o jednym ze swoich wrogów, który znany był z haniebnego życia.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 8
- „Czego by morze z trudem tylko liznęło, to ten z łatwością połknął!”
- opis: Katon na wieść, że pewien Rzymian sprzedał ojcowiznę blisko morza.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 8
- „Niech będzie. Jednak z natury jest to zwierz mięsożerny”
- opis: kiedy król Pergamonu Eumenes II przebywał w Rzymie i senat nadzwyczajnie go przyjmował, Katon patrzył na niego z podejrzliwością i ostrożnością.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 8
- „Przeciwnicy nie lubią mnie dlatego, że dzień w dzień wstaje już w nocy i nie troszcząc się o własne sprawy poświęcam czas na sprawy publiczne”
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 8
- „To poselstwo rzymskie nie ma ani nóg, ani głowy, ani rozumu”
- opis: kiedy na posłów do Bitynii wybrano trzech Rzymian, z których jeden
był podagrykiem, inny miał dziurę w głowie w wyniku operacji i okaleczenia, a trzeci nie uchodził za mądrego. - źródło: Plutarch, Katon Starszy, 9
- opis: kiedy na posłów do Bitynii wybrano trzech Rzymian, z których jeden
- „Jakbyśmy nic nie mieli do roboty, siedzimy tu cały dzień zastanawiając się, czy tych greckich staruszków mamy pogrzebać u siebie, czy też w Achai mają ich wynieść tamtejsi pogrzebowi tragarze”
- opis: odnośnie tysiąca achajskich zakładników przesiedlonych do Rzymu, jako sprzyjających Macedonii (wśród nich grecki historyk Rzymu Polibiusz). W Senacie toczyły się dyskusje o tym czy pozwolić im wrócić, czy powinni pozostać w Italii.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 9
- „Polibiusz jak Odyseusz chce dostać się z powrotem do jaskini Cyklopa, bo zostawił tam swój kapelusz i pas”
- opis: ironiczne słowa Katona na kwestię zwrotu posiadłości achajskich zakładników w Achai.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 9
- „Rozumni więcej korzystają z nierozumnych niż nierozumni z rozumnych. Ci ostatni bowiem wystrzegają się błędów tamtych, a tamci nie naśladują ich poprawnego postępowania”
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 9
- „Na cóż się przyda państwu takie to ciało, w którym między gardłem a nogami wszystko zajmuje tylko brzuch!”
- opis: prześmiewczo do otyłego Rzymianina.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 9
- „Nie mogę przebywać z człowiekiem mającym podniebienie wrażliwsze niż serce!”
- opis: prześmiewczo do smakosza.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 9
- „Zakochanego dusza żyje w cudzym ciele”
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 9
- „Człowiecze! Starość ma tyle złego w sobie, nie dodawaj jej hańby złego postępowania!”
- opis: do starego człowieka postępującego źle.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 9
- „Chłopcze, nie wiem, co gorsze: pić, co namieszasz, czy uchwalić, co wnioskujesz!”
- opis: do trybuna ludowego pozostającego pod zarzutem trucicielstwa, a chcącego koniecznie przeprowadzić swój zły wniosek.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 9
- „Nierówna moja walka z tobą: ty łatwo słuchasz obelgi i pochopnie ją wypowiadasz, a mnie równie niemiło ją mówić, jak i słyszeć”
- opis: do człowieka o marnej przeszłości, który go oczernił.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 9
- „Nie winie nikogo z tych, co starają się tą drogą wzbogacić. Wolę jednak rywalizować w cnocie z najszlachetniejszymi niż w majętności z najbogatszymi czy w zachłanności z najbardziej zachłannymi”
- opis: żołnierze Katona na wojnach w Hiszpanii zdobyli pokaźne łupy. Pomimo tego, Katon przyznał każdemu legioniście dodatkowo po 330 gramów srebra mówiąc, że lepiej, by wielu Rzymian wracało do domu ze srebrem niż mała grupa ze złotem.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 10
- „W ten sposób Rzym będzie wielki, jeżeli sławni i wielcy ludzie nie będą przekazywać nagrody męstwa mniej znacznym, a plebejscy ludzie, dzielnością będą współzawodniczyć z wysuwającymi się naprzód przez urodzenie i wielkie o sobie mniemanie”
- opis: słowa Katona w stosunku do Scypiona Afrykańskiego, który obejmując po nim urząd namiestnika prowincji Hiszpanii skarżył się na jego ostatnie zwycięskie działania wojenne.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 11
- „Trzeba mu wybaczyć, skoro się podjął tego dzieła przymuszony decyzją amfiktionów!”
- opis: reakcja na dzieło historyka rzymskiego Postumiusza Albinusa, konsula z roku 151 p.n.e., które napisał w języku greckim. Katon śmiał się, że Albinus użył greki będąc zmuszony przez członków związku miast greckich.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 12
- „Takie należy rodzicom składać ofiary, nie jagnięta czy koźlęta, ale wrogów łzy i wyroki skazujące”
- opis: słowa Katona do młodego Rzymianina, którego spotkał na Forum po tym jak ten doprowadził do skazania wroga zmarłego ojca.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 15
- „Jak przykro jest, kiedy się między innymi ludźmi żyło, a przed innymi trzeba się bronić!”
- opis: odnośnie faktu, że był wielokrotnie pozywany do sądu przez innych Rzymian.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 15
- „Radzę nie najprzyjemniejszego wybierać lekarza, lecz najgorliwszego”
- opis: słowa Katona do Rzymian, kiedy ubiegał się o stanowisko cenzora – urzędnika czuwającego nad obyczajami i sposobem życia obywateli.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 16
- „Ludzie widzą powód do dumy w spiżowych tablicach i w dziełach malarzy; dla mnie zaś te moje portrety są najpiękniejsze, które obywatele noszą w swych sercach”
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 19
- „Człowieka nie powinno się chwalić za to, że porządny, jeśli to nie służy dobru publicznemu”
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 19
- „Taki, co bije żonę czy dziecko, to tak jakby rękę podniósł na najświętszą świętość”
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 20
- „Nie, synu! Milcz! Wszystko mi z twej strony miłe, nie mam żadnej pretensji! Pragnę tylko więcej takich dzieci dla siebie, a obywateli dla ojczyzny!”
- opis: słowa do syna, który zapytał ojca, czy mu sprawił jakąś przykrość, że ten do domu sprowadza macochę. Katon pod koniec życia, po śmierci swojej żony Licynii, miał romans z niewolnicą Salonią, którą potem poślubił.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 24
- „On jeden z głową, reszta to zwiewne cienie”
- opis: słowa o Scypionie Afrykańskim Młodszym, który w trzeciej wojnie punickiej na początku był trybunem wojskowym i wyróżniał się odwagą i rozumem. Z czasem Scypion miał otrzymać główne dowodzenie. Dodać należy, że początkowo Rzymianie byli bardzo nieskuteczni, a w Rzymie bardzo się niecierpliwiono brakiem sukcesów w wojnie.
- źródło: Plutarch, Katon Starszy, 27
