Rozdziały
Dosłownie scutum oznacza „tarcza” (l.mn. scuta). Była to tarcza owalna, a potem prostokątna, służąca do parowania ciosów, będąca stałym ekwipunkiem żołnierzy rzymskich od V p.n.e. do około końca III wieku n.e., kiedy to zaprzestano używania prostokątnych tarcz, a przyjęły się owalne lub okrągłe.
We wczesnym Rzymie rzymscy żołnierze uzbrojeni byli na wzór greckich hoplitów, co mogło też po części wynikać z wpływów etruskich w Rzymie. W ich wyposażeniu była okrągła tarcza – clipeus – która była mniejsza od późniejszego scutum.
W IV wieku n.e., zdecydowano się odejść od taktyki hoplickiej, na rzecz systemu manipularnego, który wymagał zmian w uzbrojeniu. Przeprowadzenie reform jest przypisywane legendarnemu Markowi Furiuszowi Kamillusowi, podczas pierwszej lub drugiej wojny samnickiej (343-341 lub 327-304 p.n.e.
Scutum owalne
Polibiusz podaje dosyć dokładny opis1 scutum z II wieku p.n.e. W jego czasach tarcza wykonana była z dwu warstw cienkich desek ułożonych naprzemiennie jak klepka i sklejonych klejem wołowym. Całość pokrywana była płótnem i skórą. Przez środek tarczy biegło wrzecionowate wzmocnienie rozszerzające się w części centralnej. W tym miejscu tarcza była wzmocniona dodatkowo żelaznym lub brązowym umbem (tzw. taśmowatym), nazywanym „guzem” lub „pępkiem”.
Polibiusz podaje ze dzięki okuciu środka, tarcza w bliskim starciu pełniła funkcje broni zaczepnej pozwalając „napierać” na przeciwnika. Zaznaczyć należy, że „guz” miał także za zadanie przyjmować ciosy w najwrażliwszym punkcie tarczy, a przy tym osłaniać dłoń znajdującą się bezpośrednio za nim. Góra i dół tarczy okuwane były żelazem. Z tyłu na wysokości umba znajdowało się wgłębienie i poziomy imacz, do objęcia dłonią. Na powierzchni tarczy, celem upiększenia, malowano różne figury oraz godła, na przykład sylwetki zwierząt (orły), wieńce wawrzynowe czy symbol pioruna. Częstym motywem pojawiającym się na tarczach były pioruny – symbol Jowisza lub skrzydła, które symbolizowały boginię zwycięstwa Nike.
Tarcza scutum była na tyle duża, że zasłaniała całe tułowie legionisty oraz lekko wypukła, co z kolei powodowało że ciosy przeciwników ześlizgiwały się po nierównej powierzchni.
Przykładem tarczy owalnej jest znaleziona – z czasów Cezara – tarcza w Egipcie (tzw. scutum z Fayum)2, która wykonana była z trzech warstw desek i pokryta była filcem z owczej wełny. Posiadała także wzdłużne wrzecionowate wzmocnienie, które przetrwało do końca I wieku p.n.e.
Scutum prostokątne
W II połowie I wieku n.e. tarcza przeszła pierwszy etap przemian. Odcięto górę i dół tarczy. Nowe scutum – o kształcie prostokąta – pojawiło się najwcześniej już 40-50 roku n.e. Tarcza składała się z trzech warstw desek połączonych klejem wołowym, od zewnątrz dodatkowo pokrywała ją warstwa płótna i skóry cielęcej. Tarczę wykonywano także z trzech cienkich warstw drewna o grubości 2 mm, które następnie podlegały odpowiedniemu uformowaniu, aby otrzymać wypukły kształt tarczy. Podobnie jak w wersji wcześniejszej wokół brzegów tarczy biegła metalowa obręcz, zabezpieczająca ją przed ciosami. Charakterystyczny kształt pozwalał postawić tarczę na ziemi.
Jedyna zachowana do naszych czasów tarcza tego typu (z Dura-Europos w Syrii) miała 105,5 cm wysokości, 41 cm szerokości, 30 cm głębokości (ze względu na wypukły kształt) oraz grubość 5-6 mm. Jej waga wynosiła od 6 do 7 kg. Ogólnie przyjmuje się, że scutum ważyło do 10 kg.
Spośród wyposażenia legionistów rzymskich scutum było najbardziej wyróżniającym się elementem i stanowiło ich główne uzbrojenie ochronne. Piechurzy podczas walki nosili ją w lewej ręce, w marszu zawieszali ją na plecach za pomocą rzemienia u szyi. Aby chronić ją przed deszczem, scutum chowano na czas marszu w specjalnym pokrowcu z koziej, lub wołowej skóry.
Owalną tarczę z czasów republiki nosili pretorianie, na przykład podczas uroczystości. Podczas walki używali tarcz prostokątnych, tak jak legioniści. Okrągłą tarczę nosiły oddziały auxilia.
Testudo
Najbardziej widowiskowa i kojarząca się z rzymską tarczą jest zasłona w postaci tzw. żółwia (testudo) chroniąca przed oszczepami oraz ostrzałem z łuków, proc itp. Żółwia stosowano w działaniach defensywnych jak i ofensywnych. Doskonale sprawdzał się na polu walki jak i w czasie oblężenia i szturmu zabudowań przeciwnika.
Znany jest przypadek opisany przez Tacyta, kiedy w czasie drugiej bitwy pod Bedriacum (69 n.e.) dwóch legionistów zabrało tarcze poległych przeciwników i dostało się pod osłoną nocy do obozu, aby zniszczyć katapultę.
Schyłek
Na przełomie II i III wieku n.e. scutum wyszło z użycia i zastąpione zostało nowym typem tarczy owalnej, która przetrwała aż do aż do schyłku i upadku imperium. Tarcze takie znajdowały się już wcześniej na wyposażeniu oddziałów posiłkowych (auxiliares). Były płaskie i owalne w zarysie. Posiadały metalowe okucia oraz umbo. Tego rodzaju tarcze widnieją na kolumnie Trajana ukazującej oddziały posiłkowe. Najczęściej nawiązywały do zoomorficznych bądź roślinnych i geometrycznych wzorów które świadczyły o barbarzyńskim pochodzeniu oddziałów auxiliarnych.
