Prokonsul (proconsul, czyli „działający w imieniu konsula”) był urzędnikiem rzymskim, który wspierał w działaniach konsula (ten posiadał tzw. imperium maius) i był mu podporządkowany.
Konsul (consul) był jednym z najwyższych rangą urzędników rzymskich wybieranych przez komicja centurialne (comitia centuriata). W Republice Rzymskiej na dany rok wybierani byli dwaj konsulowie, którzy posiadali zarówno władzę cywilno-administracyjną jak i wojskową. Imperium militiae dawało im uprawnienia do prowadzenia działań wojennych; w przypadku jednak przedłużającej się wojny i nadchodzącego końca ich kadencji, senat decydował się przedłużyć kompetencje dowódcy, aby nie zaburzyć działań operacyjnych. Tym samym otrzymywali oni tytuł prokonsulów, formalnie podlegając nowym konsulom, jednak wciąż mogli dowodzić armią rzymską i zakończyć konflikt na korzyść Rzymu.
Pierwotnie w obowiązkach prokonsula było prowadzenie działań wojennych, zgodnie z imperium militiae; wraz z rozrostem państwa rzymskiego, od II wieku p.n.e. prokonsul zaczął także pełnić obowiązki cywilno-administracyjne w prowincjach rzymskich, stając się swego rodzaju zarządcą (poza prokonsulem prowincją mogli zarządzać pretorzy lub propretorzy). Prokonsul poza granicami miasta Rzym miał pełne uprawnienia konsula i także przysługiwało mu 12 liktorów, potwierdzających jego władzę (imperium) i chroniących go w miejscach publicznych.
Prokonsul, podobnie jak konsul, mógł ubiegać się o pozwolenie na triumf. Wracając z wojny, urzędnik udawał się do Rzymu i zdawał sprawozdanie ze swoich osiągnięć senatowi, który na tę okoliczność zbierał się poza sakralnymi granicami Rzymu (pomerium), w świątyni Bellony lub Apollona, znajdującej się na Polu Marsowym. Prokonsul nie zwoływał senatu osobiście, tak jak to robił konsul, a w jego imieniu robił to pretor. Senat zbierał się poza pomerium, gdyż prokonsul po przekroczeniu granicy straciłby imperium i prawo do triumfu.
Wojny domowe w I wieku p.n.e. spowodowały, że na scenie politycznej Rzymu pojawiać się zaczęły wyróżniające się osobistości, takie jak: Sulla, Pompejusz czy Cezar. Degrengolada systemu politycznego i liczne przekupstwa spowodowały, że w rękach pojedynczych osób gromadzić się zaczęła coraz to większa władza. Przykładem jest przyznanie trzyletniego prokonsulatu Pompejuszowi w 67 roku p.n.e. czy późniejsze uprawnienia Krassusa i Cezara.
Po objęciu godności cesarskiej przez Oktawiana Augusta w 27 roku p.n.e., prowincje rzymskie zostały podzielone na dwa rodzaje:
- prowincje cesarskie – prowincje, których nominalnym namiestnikiem (w randze prokonsula) z ramienia senatu i ludu rzymskiego był sam cesarz. W praktyce zarząd prowincji cesarskich sprawowali legaci dowolnie mianowani i odwoływani przez cesarza. Prowincje te były najczęściej granicami Imperium Rzymskiego, na nich stacjonowały legiony, które były pod bezpośrednią władzą cesarza.
- prowincje senackie – prowincje te były własnością narodu rzymskiego i znajdowały się daleko od limesu, w związku z czym nie były zagrożone – dlatego też nie stacjonowały tam legiony, co miało ograniczyć możliwość odebrania władzy cesarzowi przez Senat. Prawo do wyznaczania zarządców (prokonsulów) miał wyłącznie Senat.
Władza konsulów ograniczona została de facto jedynie do Rzymu i funkcji cywilno-administracyjnych w mieście. Prokonsulowie utrzymali część kompetencji i mówić możemy o ukształtowaniu się imperium proconsulare, które skupiało się głównie na roli cywilno-administracyjnej w prowincji.
