Dynastia herodiańska, której twórcą i najwybitniejszym przedstawicielem był Herod Wielki, jest uznawana za jeden z najpotężniejszych rodów, które kiedykolwiek sprawowały władzę w królestwie klienckim imperium rzymskiego na Wschodzie1. Postać Heroda Wielkiego jest postacią bardzo kontrowersyjną, która fascynuje współczesnych badaczy. Oceniając Heroda z perspektywy czasu, możemy dojść do wniosku, że nie wiemy, z jakimi problemami swojej epoki musiał się zmagać, a rządził w czasach dużych zmian kulturowych i politycznych na Bliskim Wschodzie.
Założycielem dynastii herodiańskiej i zarazem dziadem Heroda Wielkiego był Antypas I, urodzony ok. 148 r. p.n.e., a zmarły krótko po 67 r. p.n.e. Był on zarządcą Idumei – historycznej krainy na południu dzisiejszego Izraela ciągnącej się aż do Morza Czerwonego – w czasie rządów żydowskiej dynastii Hasmoneuszy. Najprawdopodobniej jego rodzina pochodziła z Idumei, lecz teoria ta wzbudza wiele kontrowersji w źródłach historycznych. Według nadwornego historyka Heroda, Mikołaja z Damaszku, jego ród pochodził z arystokratycznej żydowskiej diaspory z Babilonu, która wróciła z wygnania2. W alternatywnych źródłach inny historyk, mniej przychylny Herodowi, Józef Flawiusz, podaje na podstawie archiwalnych zapisków genealogicznych zgromadzonych w Jerozolimie, że relacja Mikołaja była tylko próbą przypodobania się królowi i miała na celu rozsławienie królewskiego imienia i pochodzenia. Józef Flawiusz stwierdza też, że ojciec Heroda, Antypater, syn Antypasa, pochodził ze znakomitego rodu idumejskiego3. Z kolei inny historyk rzymski, Juliusz Afrykański, wspomina, że Herod Wielki pochodził z ubogiego rodu. Losy i pochodzenie Heroda odtwarza się tylko dzięki relacjom Flawiusza, Juliusza Afrykańczyka i Epifaniusza. Najprawdopodobniej Antypas był synem Heroda, kapłana świątyni Apollina w Askelonie. Około 140 r. p.n.e. Antypas miał zostać porwany dla okupu przez idumejską bandę rozbójników. Niestety Heroda nie było stać na wykup syna, dlatego ten zmuszony był zostać w Idumei, skąd został zabrany do Jerozolimy, gdzie dorastał i pobierał nauki hellenistyczne na dworze hasmonejskim. Tam też poznał swojego późniejszego przyjaciela, Jana Hirkana I i za jego namową, w roku 127 p.n.e., przeszedł na judaizm4.
Po śmierci Jana Hirkana I w 104 r. p.n.e. i krótkich rządach jego syna Arystobula I władzę w Judei przejął syn Arystobula I, Aleksander Janneusz (103-76 r. p.n.e.)5. To za rządów tego władcy Antypas został strategos Idumei – czyli tzw. namiestnikiem6. Według Aleksandra, Antypas był odpowiednią osobą na to stanowisko – z pochodzenia Idumejczyk, a sama prowincja była świeżo nawrócona na judaizm i przejęta pod jurysdykcję Królestwa Judei. Jego siedzibą stała się stolica Idumei – Marisa, gdzie wychowali się jego trzej synowie: Antypater, Falion oraz Józef I. U schyłku rządów Aleksandra Antypas ożenił swojego najstarszego syna – Antypatra z nabatejską królewną o imieniu Kypros (ok.80 r. p.n.e.), co miało w przyszłości wzmocnić pozycję rodu7. Po mężu Aleksandrze władzę w królestwie przejęła żona władcy, Aleksandra Salome. W czasie jej rządów Antypater przejął po ojcu, Antypasie, urząd namiestnika Idumei ze stolicą w Marisie. Istotne jest to, że do tego czasu żona Antypatra, Kypros, urodziła mu już czterech synów: Fazaela, Heroda (73 r. p.n.e.), Józefa II, Ferorasa i córkę: Salome. Marisę, o której będzie mowa w dalszej części rozdziału, uważa się za najbardziej prawdopodobne miejsce narodzin Heroda Wielkiego.
W tym czasie w Judei trwała walka o władzę i dziedzictwo po Aleksandrze Janneuszu i jego żonie, którzy mieli dwóch synów: Hirkana II i Arystobula II8. Aleksandra Salome na arcykapłana mianowała Hirkana II, a młodszy brat, widząc, kto jest faworytem matki do tronu, zaczął gromadzić wokół siebie faryzeuszy. Byli oni stronnictwem religijnym, które miało duże poparcie wśród ludu, a w czasie rządów wdowy po Aleksandrze Janneuszu zyskali miejsce w Sanhedrynie, czyli radzie sprawującej najwyższą władzę religijną i sądowniczą w starożytnej Judei. W odróżnieniu od saduceuszów, którzy byli kapłanami, należeli do arystokracji, a zarazem byli poplecznikami rządzącej dynastii hasmonejskiej, faryzeusze wywodzili się spośród biedniejszych warstw społecznych. W interpretacji pisma zyskali reputację ekspertów9. Konflikt pomiędzy braćmi wybuchł już po śmierci matki (67 r. p.n.e)10 – w tym samym roku Hirkan II został królem Judei. Młodszy brat nie mógł z tym się pogodzić – w bitwie pod Jerychem pokonał Hirkana II i zmusił go do ugody, zostając królem i arcykapłanem na kolejne cztery lata. Niepewną sytuację w Judei chcieli wykorzystać Rzymianie, którzy w 64 r. p.n.e podbili Syrię11 i byli gotowi na następne podboje. Widząc konflikty wewnętrzne w Judei, Pompejusz Wielki zdecydował się poprzeć Hirkana II, aby ten utrzymał władzę. Bardzo możliwe, że było to poparte wcześniejszymi kontaktami Antypatra z wodzem rzymskim12. Uległość Antypatra i Heroda wobec Rzymian, w szczególności wobec Pompejusza, Gabiniusza, Juliusza Cezara, a później Kasjusza i Marka Antoniusza, miała na celu utrzymanie dotychczasowej pozycji rodu herodiańskiego dzięki Rzymowi, aby rosły wpływy rodziny w Judei i w świecie rzymskim. W roku 63 p.n.e wódz rzymski Pompejusz zajął Jerozolimę i w konsekwencji królestwo Judei straciło wszystkie tereny oprócz Galilei, Idumei i części Zajordanii.13Arystobul II i jego synowie po zajęciu Jerozolimy zostali wysłani do Rzymu, a Hirkan II ponownie został arcykapłanem i etnarchą Judei – władcą ludu, monarchą o niższej pozycji od króla14. W 57 roku p.n.e Arystobul uciekł wraz z synami i zaczął wzniecać bunty, z których opanowaniem nie radził sobie Hirkan. Z tej przyczyny, na rozkaz namiestnika Syrii, Gabiniusza, stracił on tytuł etnarchy. Gabiniusz podzielił Judeę na pięć okręgów, a występujące tam rewolty zostały stłumione przez zarządcę Idumei, Antypatera, który dzięki zasługom wobec Rzymu otrzymał w nagrodę najważniejszy okręg Judei, czyli Jerozolimę z prawem poboru podatków na rzecz Rzymu. Mógł on też wprowadzić własną administrację15, a także powołać własne prywatne siły zbrojne16. Nadano mu tytuł epimeletes17 – namiestnika. Wraz z dostępowaniem kolejnych zaszczytów rósł prestiż Antypatera, jednak nie zmieniły się jego przyjacielskie i lojalnościowe relacje z Janem Hirkanem II.
Od początku kontaktów z Imperium Rzymskim, Antypater i Hirkan II byli bardzo blisko związani z wodzem rzymskim, Gnejuszem Pompejuszem Wielkim, który był ich największym sojusznikiem w walce o władzę w Judei i całej Palestynie. Po nieudanej kampanii Marka Krassusa przeciw Partom, Syria, do której należała Palestyna, weszła w strefę wpływów Pompejusza w 53 r. p.n.e. Od roku 49 p.n.e w imperium Rzymskim trwała wojna domowa między Pompejuszem a Juliuszem Cezarem. Antypater i Jan Hirkan II będąc sojusznikami Pompejusza, znaleźli się w niekorzystnej sytuacji, zwłaszcza po bitwie pod Farsalos (48 r. p.n.e.), kiedy to Pompejusz stracił większość swojej armii18. Po bitwie Pompejusz uciekł do Egiptu, gdzie został zamordowany najprawdopodobniej na rozkaz Kleopatry, która miała romans z Cezarem19. Cezar nie wiedząc, co zdarzyło się w Egipcie, podążył za wrogiem, gdzie został uwięziony w Aleksandrii przez brata Kleopatry i władcę Egiptu, Ptolemeusza XIII. Tym samym pojawiła się dla Antypatera okazja do zmiany frontu i zdobycia sympatii zwycięskiego wodza, którym był Juliusz Cezar. Na pomoc Cezarowi znajdującemu się w oblężonej Aleksandrii przybyli Antypater z posiłkami rzymskimi i Jan Hirkan II również ze swoimi oddziałami. Miało to miejsce w 47 r. p.n.e.20
W zamian za poświęcenie, pomoc i męstwo Juliusz Cezar nadał Antypaterowi w tym samym roku tytuł epitropos, czyli prokuratora Judei21. Prokurator w starożytnym Rzymie był urzędnikiem prowincjonalnym, pochodzącym ze stanu ekwitów – średniej rzymskiej klasy społecznej, jego pozycja była ważniejsza od prefekta. Zajmował się administracją regionu i był poborcą podatkowym oraz zarządcą małych prowincji, takich jak Judea. Sprawował też najwyższą władzę sądowniczą22. Jednak najważniejsze było to, że Antypater zyskał tym samym obywatelstwo rzymskie, a także był zwolniony z podatków23. Opisane powyżej wydarzenia bardzo wzmocniły pozycję rodu herodiańskiego na arenie międzynarodowej i były podwalinami ułatwiającymi zbudowanie potężnego i silnego państwa Heroda Wielkiego. Antypater mianował swojego najstarszego syna, Fazaela, na strategos (namiestnika) Jerozolimy i jej okręgu, a następnemu synowi, Herodowi, powierzył pod zarząd Galileę24. W roku 46 p.n.e. z ręki namiestnika Syrii Herod przyłączył do swojego królestwa Gaulanitis i Samarię25. Niestety w 44 r. p.n.e. zamordowano wielkiego sojusznika rodziny herodiańskiej w Rzymie, Juliusza Cezara, co ponownie zmieniło sytuację na terenie Bliskiego Wschodu26. Namiestnikiem Syrii, czyli Bliskiego Wschodu, został jeden z senatorów będących zabójcami Cezara, Kasjusz. Miał on zebrać na Bliskim Wschodzie armię, która w przyszłości miała walczyć ze zwolennikami Juliusza Cezara. Inny z zabójców Cezara, Brutus, w tym samym czasie zbierał armię w Grecji. Obaj byli zwolennikami republiki, w przeciwieństwie do Cezara, który dążył do dyktatury. Herod utrzymał swoje stanowisko prokuratora (namiestnika) Galilei, a od Kasjusza dostał nowe zadanie – miał być zwierzchnikiem twierdz znajdujących się na terenie Judei oraz zbierać podatki na rzecz Republiki27. W roku 43 p.n.e. zamordowany został twórca rodu herodiańskiego, Antypater, przez niejakiego Malicha – arystokratę pochodzenia arabskiego28. Nie miało jednak to już większego znaczenia, ponieważ dzięki swojej polityce oraz sprytowi, jego syn Herod budował już swoją silną pozycję na Bliskim Wschodzie. Rok później w 42 r. p.n.e. zwolennicy republiki, na czele z Brutusem i Kasjuszem, ponieśli porażkę w bitwie pod Filippi z rąk twórców II triumwiratu – dawnych generałów i zwolenników Juliusza Cezara – Marka Antoniusza i Oktawiana (adoptowanego syna Cezara). Nowi zwycięzcy podzielili imperium. Oktawian miał zarządzać Zachodem, Antoniusz – Wschodem, a mniej znaczący, trzeci z triumwirów, Marek Lepidus – Afryką29.
W roku 41 p.n.e. nowy zarządca wschodnich prowincji, Marek Antoniusz, w Dafne przyjmował misje dyplomatyczne oraz delegacje, w tym poselstwo Heroda30. Antoniusz w sprawie Judei postanowił, że Jan Hirkan II będzie arcykapłanem i etnarchą, a Herod i jego brat Fazael dalej będą piastowali stanowiska namiestników swoich okręgów31, dodając im tytuł tetrarchów, co z greckiego znaczy „rządca części kraju” i odpowiadało tytułowi książęcemu. W roku 40 p.n.e. państwo Partów, które graniczyło z imperium rzymskim, wykorzystało zmniejszenie liczebności garnizonu rzymskiego stacjonującego na Wschodzie i najechało na Syrię, Judeę oraz rzymski Bliski Wschód. Zajęli oni Jerozolimę i przywrócili rządy dynastii hasmonejskiej. U władzy stanął syn Arystobula II, Antygon, który miał zostać ich marionetkowym władcą32. Tego ród herodiański się nie spodziewał, więc bracia, Fazael i Jan Hirkan, chcieli pertraktować z Antygonem, ten jednak ich uwięził. W niewoli Janowi Hirkanowi obcięto uszy, a Fazael, nie chcąc bardziej się poniżyć lub zostać wykorzystanym przeciwko własnemu bratu, popełnił samobójstwo33. Sytuacja zmusiła Heroda do ucieczki z Judei. Próbując zapewnić bezpieczeństwo rodzinie wysłał ich wraz z dworem do twierdzy w Masadzie, gdzie dowódcą garnizonu był drugi z jego braci, Józef. Sam Herod wyjechał do Marisy, siedziby rodowej w Idumei, jednak ta została zniszczona przez Partów, którzy szukali skarbów herodiańskich34. Uciekając i szukając pomocy przez Petrę w Nabatei, dotarł on wreszcie do Egiptu, gdzie ugościła go Kleopatra. Dzięki jej pomocy Herod mógł popłynąć do Rzymu i tam zdać relację Markowi Antoniuszowi i Oktawianowi na temat tego, co dzieje się w Palestynie i na Bliskim Wschodzie po najeździe Partów.
W Rzymie w 40 r. p.n.e. na wniosek Antoniusza i Oktawiana senat rzymski mianował Heroda królem Judei35. Po audiencji, zdaniu raportu i koronacji Herod udał się ponownie do Fenicji, do miasta Ptolemais, gdzie zaczął gromadzić własną armię w celu wypędzenia uzurpatora – Antygona i Partów. W następnym roku Herod rozpoczął kampanię i ofensywę, odbijając część Galilei i uwalniając Masadę spod oblężenia armii Antygona. Po tym zwycięstwie wraz z ochotnikami z Idumei rozpoczął oblężenie Jerozolimy. W tym samym czasie w Judei i innych częściach Palestyny z Partami walczył rzymski wódz, Wentydiusz, który pokonał ich, a następnie przegonił do ich państwa na Wschodzie. Na polecenie Marka Antoniusza wysłał on oddziały mające pomóc Herodowi w oblężeniu. W międzyczasie inne oddziały Heroda pod dowództwem jego brata, Józefa, poniosły klęskę pod Jerychem36. Najważniejsze zwycięstwo Herod odniósł w bitwie pod Isaną, czego skutkiem było zdobycie po długim oblężeniu Jerozolimy w 37 roku p.n.e.37 Antygon dostał się do rzymskiej niewoli, gdzie na rozkaz Antoniusza został ścięty. Herod natomiast, aby wzmocnić swoją dynastię i zażegnać spory z Hasmoneuszami, poślubił Mariamme – wnuczkę Hirkana i Arystobula z rodu hasmonejskiego. Z Mariamme (I) miał on dwóch synów: Aleksandra i Arystobula oraz dwie córki: Salampsjo i Kypros II38. Była to jego druga żona, wcześniejsza – Doris urodziła mu jednego syna, któremu dano na imię Antypater II. Herod mógł ponownie objąć władzę w Palestynie i zacząć odbudowę królestwa. Wciąż jednak był władcą zależnym od Marka Antoniusza.
Odbudowując królestwo, Herod musiał obsadzić urząd arcykapłana po Janie Hirkanie, który stracił uszy na rozkaz Antygona. Początkowo był nim niejaki Hannemel z diaspory babilońskiej, a później syn matki Mariemme, Aleksandry – młody Arystobul. Jednak ten szybko zmarł i w 35 r. p.n.e. Herod sam siebie ogłosił arcykapłanem39. Małżeństwo z Mariamme, które miało na celu pogodzenie obydwu rodów, nie spełniło swojego celu, ponieważ głównym oponentem, aranżującym różnorodne intrygi i spiski, została matka Mariamme, Aleksandra, która dążyła do śmierci Heroda i powrotu na tron Judei dynastii Hasmoneuszy. Przykładem takiego spisku jest wyjazd Heroda w roku 34 p.n.e. do Marka Antoniusza, kiedy to Aleksandra chciała na tron judejski wnieść Józefa, stryja Heroda, który miał zastępować go w czasie jego nieobecności, jednak Herod dowiedział się o spisku i skazał stryja na śmierć.
Herod po powrocie ze spotkania z Markiem Antoniuszem dostał od niego zadanie dotyczące obrony południowych granic imperium przed atakami Nabatejczyków. W 32 r. p.n.e. poprowadził on wojnę podjazdową z tym ludem, który został ostatecznie pokonany w bitwie pod Filadelfią40.
W roku 31 p.n.e. w imperium rzymskim ponownie wybuchła wojna domowa między Antoniuszem a Oktawianem. Decydująca bitwa rozegrała się pod Akcjum w Grecji, gdzie Oktawian pokonał połączone siły Kleopatry i Antoniusza. Po tym wydarzeniu Herod natychmiast zmienił stronnictwo i złożył Oktawianowi hołd na wyspie Rodos, co pozwoliło mu utrzymać władzę41, a także uzyskał zgodę na przyłączenie do Królestwa Judei na powrót ziem zagarniętych wcześniej przez Kleopatrę – cały pas nadmorski z miastami, takimi jak Gaza, Antedon, Joppa, wraz z Samarią i miastami: Gadara i Hippos42. Były to tereny należące do Rzymian od czasów Pompejusza. Sukcesy na arenie międzynarodowej nie przyniosły poprawy w relacjach z rodem Hasmoneuszy. Prowodyrem tego konfliktu była jego żona – Mariamme i jej matka, które nie mogły wybaczyć Herodowi śmierci z powodu „nieszczęśliwych wypadków” ich syna i brata – Arystobula i dziadka – Jana Hirkana, który wcześniej został na zlecenie Heroda zamordowany. Z czasem Herod nie był w stanie poradzić sobie z intrygami rodu Hasmoneuszy, więc w roku 29 p.n.e. skazał na śmierć swoją żonę, Mariamme, a dwa lata później to samo spotkało jej matkę, Aleksandrę43.
W polityce wewnętrznej, oprócz konfliktu z rodem Hasmoneuszy, Herod musiał walczyć również o dobre stosunki z innymi grupami opozycji, np. arystokracji – do której należało ugrupowanie sadeuszy, popierających wcześniej w czasie wojny Antygona – czy też z faryzeuszami – którzy nie mogli zaakceptować sojuszu Heroda z Rzymianami i jednocześnie nie lubili się też z sadeuszami. O Herodzie mówili, że jest on „dopustem Bożym za popełnione grzechy„44. Podobne poglądy mieli esseńczycy, którzy wcześniej mieli konflikt z rodem Hasmoneuszy w sprawie kapłanów z Jerozolimy. Oprócz wspomnianego wcześniej rodu bezpośrednio Herodowi sprzeciwiali się żydowscy nacjonaliści, tzw. zeloci, którzy za cel stawiali sobie walkę z rzymskim najeźdźcą i wszystkimi, którzy z nim współpracowali. Również Herod stworzył wokół siebie stronnictwo. Za służbę i lojalność jego członków, nazywanych herodianami, darował im różne stanowiska urzędnicze. Byli to ludzie z różnych grup społecznych, którzy dzięki lojalności i wiernej służbie mogli awansować w hierarchii społecznej. Następna żona Heroda pochodziła właśnie z takiej grupy. Również nazywała się Mariamme(II) i pochodziła z rodu Boetosa. W zamian za ślub z Herodem jej ojciec dostał nominację na arcykapłana. Marianne urodziła mu jednego syna – Heroda III.
Podstawą władzy Heroda była silna i wierna armia, w skład której wchodzili Idumejczycy, Samarytanie – którzy w osobie Heroda widzieli wielkiego przyjaciela i wodza przeciwko nacjonalistom żydowskim – oraz Judejczycy – którzy dzięki lojalnej i dobrej służbie w wojsku mogli awansować społecznie. Byli też oczywiście najemnicy pochodzący głównie z Grecji, Tracji, Germanii czy też Galacji z Azji Mniejszej45. Dowódcy twierdz znajdujących się w królestwie Judei, o których w dalszej części pracy będzie mowa, byli nazywani frurarchami46. Wielkim wydarzeniem w czasie rządów Heroda były igrzyska w 27 r. p.n.e. zorganizowane w Jerozolimie, zwane też Aktiadamispołeczeństwo prowincjonalne we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie od Augusta do Sewerów( 31 r. p.n.e-235 r. n.e.), Wrocław 1997, str. 393." data-footid="47">47. Król nie zapominał o swoich sojusznikach Rzymianach, którym pomógł w nieudanej wyprawie do Arabii Felix w 25 r. p.n.e.
Był on bardzo zdolnym władcą, umiejącym dobrze zarządzać państwem. Przykładowo, w czasie wielkiej suszy wydał pieniądze ze skarbu państwa i własnych środków, co miało podnieść zniszczoną gospodarkę królestwa po suszy. Aby zapobiec ogólnemu głodowi w całym królestwie, zorganizował dzięki pomocy Rzymian dostawę zboża z Egiptu. Takie działania umacniały jego pozycję w królestwie wśród ludu przy ciągłych atakach opozycji. W czasie rządów Heroda królestwo było podzielone na mniejsze okręgi, tzw. merides. Należały do nich Galilea, Samaria, Judea, Perea i Idumea, a później również Batanea, Trachonitis, Auranitis i Ulata. Każde merides miało swojego urzędnika (zarządcę), tzw. archonta lub meridiarcha. Judea należała bezpośrednio do Heroda, większe miasta natomiast (np. Cezarea, Jerozolima czy też Joppa) – pośrednio do króla, a ich zarządcami byli stratedzy.
Za administrację królestwa odpowiadali liczni urzędnicy, którzy zajmowali się spisem majątków ziemskich, zbiorów i zbieraniem podatków. Byli nazywani diojketami, a najwyższy z nich, odpowiedzialny za finanse i administrację, był nazywany „diojketes spraw królewskich”. Za kancelarię królewską był odpowiedzialny sekretarz króla, tzw. grammateus. Rolę doradczą spełniała rada królewska, do której należeli najwyżej postawieni urzędnicy. Herod, prowadząc sprawną politykę fiskalną i inwestycyjną, doprowadził do rozwoju Królestwa Judei48. Polityka fiskalna miała na celu zrównoważenie dochodów państwa i obywateli i z tego powodu w roku 20 p.n.e. Herod obniżył podatki49. Inwestował wiele środków w infrastrukturę – zbudował wiele nowych miast, np. Cezareę Nadmorską, akweduktów czy też dróg, które przyczyniły się do intensywnego rozwoju handlu, dzięki czemu zarówno lud Judei, jak i skarb państwa się wzbogacały, a zamożność miast wzrastała. Innymi inwestycjami poczynionymi przez Heroda były systemy irygacyjne mające zwiększyć ilość plonów. Dawały one stabilizację dochodów na przeludnionych wsiach. Wielkim sukcesem wspomnianym już wcześniej była budowa portu w Cezarei Nadmorskiej, dzięki któremu zwiększyła się wymiana handlowa z wieloma portami w basenie Morza Śródziemnego. Oprócz budowy wielu miast Herod zabezpieczał swój kraj, budując lub modernizując wiele twierdz, np. Kypros, Herodion, Macheront czy Masadę, co zostanie rozwinięte w dalszej części pracy50.
Swych synów z Mariamme (I), Arystobula i Aleksandra, Herod postanowił wysłać na nauki do Rzymu w 22 r. p.n.e.51. Mieli się oni nauczyć funkcjonowania administracji rzymskiej i zdobyć nowe kontakty umożliwiające dalszy rozwój Królestwa Judei. Herod nie miał pewności, że po jego śmierci synowie będą rządzili Palestyną, dlatego wysyłając synów do Rzymu, chciał okazać swoją lojalność wobec imperium rzymskiego.
Jednak jak wspomniano wcześniej, Herod musiał zmagać się z wieloma problemami – były nimi spory z rodem Hasmoneuszy i arystokracją judejską czy też walki o wpływy na dworze. Dlatego w roku 18 p.n.e. Herod zabrał synów z Rzymu i chciał zaznajomić ich ze sprawami państwowymi. Arystobula ożenił z Berenike, która była córką Salome, siostry Heroda, a drugi z synów – Aleksander ożenił się z Glafirą – córką Archealosa, księcia Kapadocji. Głównymi postaciami, które były uwikłane w spory na dworze Heroda, były obie żony synów, siostra Heroda – Salome oraz jego młodszy brat – Feroras, który liczył na sukcesję po bracie. W obliczu tych wydarzeń Herod przywrócił do łask swojego najstarszego syna z pierwszego małżeństwa – Antypatera52, który wykorzystał ten fakt i niechęć Heroda do synów z rodu hasmonejskiego do własnych celów, doprowadzając do zmiany testamentu na własną korzyść. W roku 13 p.n.e. Herod wysłał Antypatera do Rzymu, by ten zdobył zaufanie cesarza imperium rzymskiego. W tym samym czasie Herod oskarżył swoich synów: Arytobula i Aleksandra i postawił ich przed sądem, zarzucając im spisek i próbę obalenia rządów ojca. W akcie oskarżenia pojawił się zarzut, że synowie planują zamordowanie ojca. Sędzią rozprawy był sam cesarz August, a na rozprawie znajdowało się wielu dygnitarzy Cesarstwa Rzymskiego. Cesarz zaproponował Herodowi pojednanie się z synami i przebaczenie im. Wracając do Judei z rozprawy w Jerozolimie, Herod zaoferował synom rozwiązanie: Antypater zostanie następcą tronu Królestwa Judei, a Aleksander z Arystobulem dostaną swoje własne księstwa, które jednak będą podlegały Antypaterowi.
Różnorodne intrygi i spiski na dworze różnych stronnictw zawiązanych wokół synów zrodziły w Herodzie narastającą obsesję zagrażającego mu zamachu. Herod Wielki ponownie oskarżył synów o planowanie zamachu stanu. Sąd odbył się w Berytos (dzisiejszym Bejrucie), tym razem sędziowie byli wyznaczeni głównie na polecenie Heroda. Wyrokiem sądu jego synowie zostali skazani na śmierć, a egzekucja odbyła się w Sebaste w 7 r. p.n.e. Ich zwłoki zostały złożone przy matce Mariamme w twierdzy Aleksandrejon. Herod, który poniósł osobistą porażkę w walce z własnymi synami, zainteresował się wnuczętami i młodszymi synami, żeby chociaż im zapewnić godną przyszłość i ciągłość dynastii herodiańskiej. W roku 8 p.n.e. wysłał on na nauki do Rzymu synów Archelaosa i Antypasa, synów z małżeństwa z Samarytanką o imieniu Maltake53 i syna Filipa – z małżeństwa z Żydówką o imieniu Kleopatra54.
Głównym następcą tronu pozostawał jednak nadal Antypater, którego Herod wysłał do Rzymu, aby uzyskał potwierdzenie nominacji na następcę Królestwa Judei. W 5 r. p.n.e zmarł najmłodszy brat Heroda – Feroras, któremu Herod urządził wspaniały pochówek w Jerozolimie55. Pojawiły się przypuszczenia, że Feroras został zamordowany na zlecenie Antypatera i ten miał też planować zamach na życie ojca. Herod wezwał syna z Rzymu i postawił go przed sądem, po czym także i on został skazany na śmierć, jak jego bracia w 4 r. p.n.e. W międzyczasie Herod Wielki rozwiódł się z Mariamme II, a ich syn – Herod III został pozbawiony wszelkich praw do testamentu i sukcesji po ojcu. W 4 r. p.n.e. Herod Wielki zmarł w swoim pałacu w Jerychu56. Według testamentu Heroda Wielkiego następcą i nowym królem Judei (z tytułem etnarchy) wraz z Idumeną, Samarią i z terenem Judei został Herod Archealaos, natomiast jego brat, Herod Antypas, otrzymał Galileę i Pereę, a Herod Filip (II), syn Kleopatry, otrzymał Trachonitis, Batanei i Ulaty, siostra Heroda, Salome, dostała pod zarząd trzy miasta: Jamnię, Fazaelis, Azot i pięć tysięcy drachm. Herod Wielki zgodnie ze swoim życzeniem został pochowany w twierdzy Herodium.
Herod Wielki był znany z zainicjowania budowy jak i modernizacji wielu monumentalnych budowli (twierdza Antonia czy też rozbudowa Drugiej Świątyni w Jerozolimie), miast (Cezarea Nadmorska, Samaria-Sebaste czy też Jerycho) oraz twierdz (Masada, Herodium, Macheront, Aleksandreion, Kypros czy też Hyrcania)57. Głębsza analiza działalności architektonicznej Heroda Wielkiego, w tym opisy poszczególnych miast i twierdz znajdować się będą w następnym rozdziale mojej pracy.
Herod Wielki według Rzymian uchodził za władcę, który miał być stabilizatorem pokoju na południowo-wschodniej granicy imperium oraz człowiekiem, który przejmie obowiązki administracyjne i w każdym momencie będzie mógł ruszyć z pomocą militarną lub materialną dla imperium. Przez społeczeństwo i wiele środowisk żydowskich nie był akceptowany, ale traktowany jako „zło konieczne”, by zachować jak największą autonomię w granicach Imperium Rzymskiego. Razem ze śmiercią Heroda Wielkiego i podziałem Królestwa Judei między jego spadkobierców znacznie osłabiła się suwerenność Królestwa Judei. Od 6 r. n.e., kiedy to Herod Archealoas został obalony i wygnany do Vienna, cesarze rzymscy wprowadzili swoją bezpośrednią administrację w postaci prefektów oraz prokuratorów, co doprowadziło do zaniku już i tak bardzo małej niezależności od Rzymu, co z kolei doprowadziło do wybuchu tzw. wojny żydowskiej, który miał miejsce w roku 66 n.e.
