Panteon w Rzymie (Pantheon1), czyli innymi słowy „Świątynia wszystkich Bogów” jest to okrągła świątynia powstała w 125 roku n.e. ku czci siedmiu najważniejszych bóstw rzymskich. Rzadziej funkcjonuje nazwa Pantheum. W tej formie pojawia się w „Historii naturalnej” Pliniusza Starszego (XXXVI.38) w opisie tej budowli: Agrippae Pantheum decoravit Diogenes Atheniensis; in columnis templi eius Caryatides probantur inter pauca operum, sicut in fastigio posita signa, sed propter altitudinem loci minus celebrata.
Budowla ta została ufundowana przez Marka Agrypę i na jego polecenia zaprojektowana. Konstrukcja powstała na Polu Marsowym na miejscu byłej świątyni ku czci boskich patronów Rzymu wybudowanej w roku 27 p.n.e. i zniszczonej w pożarze w 80 roku n.e. Cesarz Domicjan odbudował budowlę, jednak ta uległa ponownemu zniszczeniu w pożarze roku 110 n.e.
W przebudowanym później (w latach 20. II wieku n.e.) przez Hadriana Panteonie pozostały inskrypcje Agrypy. Portyk Panteonu był wspierany przez dwanaście kolumn, każda wysoka na ok. 12 metrów, wykutych z jednego bloku szarego granitu z Egiptu. Kamień ten był niezwykle prestiżowy w antycznym Rzymie, gdyż wydobywano go tylko w jednym miejscu – na oddalonej o ponad 4 tysiące km od Rzymu – „Górze Klaudiusza2” (Mons Claudianus), znajdującej się pośrodku wschodnio-egipskiej pustyni. Dostarczenie 12 wielkich bloków skalnych z takiej odległości wymagało olbrzymiego nakładu pracy i środków.
Panteon powstał na planie koła i wyraźnie różnił się od poprzedniej świątyni. Zachowano jedynie oryginalny portyk, który nie został zniszczony w czasie pożaru w roku 80 n.e. Budową kierował Apollodoros z Damaszku, stracony później na rozkaz cesarza za skrytykowanie zaprojektowanej przez Hadriana, podwójnej świątyni Wenus i Romy.
Panteon to rotunda o średnicy i wysokości wynoszącej 43 metry. Budowla pokryta jest ogromną kopułą odlaną z betonu, przy podstawie której grubość wynosi 7 metrów. Kopuła budowli posiada na szczycie centralny otwór, zwanym „okiem” (oculusem) o średnicy 9 metrów, który jest jedynym otworem oświetlającym wnętrze. Ponieważ otwór nie ma przykrycia, podłoga na środku jest lekko wklęsła z odpływem do zbierania deszczu. Podniebienie kopuły jest ozdobione pięcioma rzędami kasetonów.
Przed wejściem do świątyni znajduje się dobudowany trzyrzędowy portyk 16 kolumn w porządku korynckim o wysokości 14 metrów każda. 8 z 16 kolumn jest ustawionych w pierwszym rzędzie. Wieńczy go tympanon, pod którym widnieje inskrypcja:
M·AGRIPPA·L·F·COS·TERTIVM·FECIT
M[arcus] Agrippa L[ucii] f[ilius] co[n]s[ul] tertium fecit
czyli:
Wzniesiony przez Marka Agrypę, syna Lucjusza, konsula po raz trzeci.
Do wnętrza Panteonu prowadzą potężne, ciężkie 20 tonowe drzwi odlane z brązu. W czasach antycznych wyłożoną granitem oraz żółtym marmurem ścianę wewnętrzną przecinało zapewne siedem równomiernie rozmieszczonych nisz dla siedmiu, odlanych z brązu, bóstw:
- Słońce – bóg Apollo lub Sol.
- Księżyc – bogini Diana lub Luna.
- Mars – bóg wojny.
- Merkury – bóg handlu.
- Jowisz – najwyższy bóg.
- Wenus – bogini miłości.
- Saturn – bóg rolnictwa i czasu.
Siedem bóstw planetarnych odpowiadało klasycznym ciałom niebieskim widocznym gołym okiem. Te bóstwa były kojarzone z dniami tygodnia i planetami znanymi starożytnym Rzymianom. Każde z tych bóstw miało swoje miejsce w kosmologii rzymskiej i pełniło ważną rolę w religijnym życiu mieszkańców Imperium Rzymskiego.
Panteon jest najlepiej zachowanym budynkiem z czasów starożytnego Rzymu. Niegdyś wewnątrz znajdował się ceremonialny ołtarz, gdzie zwierzęta były poświęcane i palone. Dym w czasie rytuału wydobywał się przez oculus, który nazywany był „wszystko widzącym okiem niebios”.
W 202 roku n.e., budowla była reperowana za panowania Septymiusza Sewera i jego syna Karakalii o czym wiemy za sprawą zachowanej inskrypcji na na łukowej fasadzie:
IMP · CAES · L · SEPTIMIVS · SEVERVS · PIVS · PERTINAX · ARABICVS · ADIABENICVS · PARTHICVS · MAXIMVS · PONTIF · MAX · TRIB · POTEST · X · IMP · XI · COS · III · P · P · PROCOS ET
IMP · CAES · M · AVRELIVS · ANTONINVS · PIVS · FELIX · AVG · TRIB · POTEST · V · COS ·PROCOS · PANTHEVM · VETVSTATE · CORRVPTVM · CVM · OMNI · CVLTV · RESTITVERVNT
czyli:
Imperator Cezar Lucjusz Septymiusz Sewer Pius Pertynaks, zwycięzca spod Adiabene, wielki pogromca Partów, Pontifex Maximus, 10-krotny trybun, 11-krotny cesarz, 3-krotny konsul, Pater Patriae, prokonsul i
Imperator Cezar Marek Aureliusz Antoninus Pius Felix Augustus pięciokrotny trybun, konsul, prokonsul starannie odnowili Panteon zniszczony przez lata.
Budowlę w około 600 roku n.e. przejęli chrześcijanie, twierdzący że Panteon jest domem demonów. Przekształcili go w kościół katolicki pw. Santa Maria ad Martyres – Najświętszej Marii Panny od Męczenników.
