Rozdziały
Inflacja nie jest problemem czasów współczesnych. Spadająca wartość pieniądza jest jednym z czynników oddziaływających niekorzystnie na postępujący wzrost cen, co z kolei prowadzi do destabilizacji gospodarki i niepokojów społecznych. Jak się okazuje, z podobnymi problemami mierzyć musieli się już antyczni Rzymianie.
Krótka historia pieniądza rzymskiego
Pierwotnie majątek państwowy Rzymu utrzymywany był w postaci stad bydła. Tak więc, Rzymianin wybierający się na „zakupy” realizował „transakcję” przy pomocy swoich krów. Co ciekawe, kradzież określano słowem peculatus, które nawiązywało właśnie do bydła i oznaczało kradzież zwierząt.
Sytuacja uległa zmianie, kiedy Rzymianie zaczęli mieć coraz więcej do czynienia z Grekami, zamieszkującymi południową Italię (tzw. Wielka Grecja). Naukowcy podają prawdopodobny czas pojawienia się nowego środka płatniczego na połowę V wieku p.n.e. Wówczas to zaczęto stosować nie obrobiony brąz, w małych kawałkach, do płatności – były to tzw. aes rude. Przy każdej transakcji należało odważyć odpowiednią ilość aes. Niewykluczone, że w 406 roku p.n.e. w trakcie oblężenia Wejów właśnie tym nowym środkiem płatności wypłacono żołd żołnierzom. Nadmienić należy, że brąz był tanim metalem i powstawał z połączenia 90% miedzi i 10% cyny. Czyste metale były słabe, a cyna pozwalała wzmocnić materiał.
W III wieku p.n.e. pojawiły się pierwsze obrobione pieniądze z brązu, określane terminem aes grave (as libralny), by w czasie II wojny punickiej (218-201 p.n.e.) wybijać już własną monetę srebrną – denar. Wybijanie złotej monety – aureusa – formalnie rozpoczęto z kolei dopiero za panowania pierwszego cesarza rzymskiego, Oktawiana Augusta (27 p.n.e. – 14 n.e.).
Wspomnieć należy, że zwycięstwo w z Kartaginą w II wojnie punickiej otworzyło Rzymowi drogę do ekspansji poza Italię, a kolejne podboje regularnie dostarczały skarbów i funduszy, które zabezpieczały budżet i poprawiały byt obywateli. Przykładowo, olbrzymie łupy jakie zdobyli Rzymianie w czasie trzeciej wojny macedońskiej pozwoliły zapełnić państwowy skarbiec do tego stopnia, że w 167 roku p.n.e. zrezygnowano z bezpośredniego opodatkowania obywateli rzymskich.
Psucie pieniądza
Pierwsze problemy w polityce monetarnej możemy zaobserwować między końcem lat .90 I wieku p.n.e. a 84 rokiem p.n.e. Wówczas w Rzymie doszło do spadku zaufania do denara i drożyzny, które wynikały z tzw. wojny ze sprzymierzeńcami i upadku ekonomicznego państwa. Wspomina o tym Cyceron w swoim traktacie De Officiis1, stwierdzając że pieniądz w tym czasie stracił tak na wartości, że nikt nie wiedział ile tak naprawdę posiada. Hiperinflacja wynikała także ze złych decyzji trybuna ludowego Druzusa Liwiusza, który „popsuł” monetę poprzez dodanie do srebra 1/8 części brązu. W ten sposób na rynek wypuszczono na dużą skalę monety platerowane, czyli o mniejszej ilości srebra. Zmiany cofnął pretor Marek Mariusz Gratidianus, który powołał specjalną komisję do rozpoznawania niepełnowartościowych monet, ich wykupywania i zamiany na dobre denary.
Wspomniany proceder wypuszczania na rynek tzw. monet platerowanych, czyli posiadających zewnętrzną powłokę z kruszcu szlachetnego (np. złota lub srebra), kiedy środek stanowił w większość gorszy metal (żelazo, miedź lub brąz), sięgał połowy II wieku p.n.e. W celu przeciwdziałaniu wybijaniu bilonów wdrożono tzw. monety ząbkowane (denarii serrati), czyli emitowane monety musiały mieć specjalnie nacinane kanty, aby móc łatwo zweryfikować wartość monety patrząc na jej przekrój.
Co więcej, za czasów dyktatury Korneliusza Sulli (82-79 p.n.e.) wdrożono prawo lex Cornelia de falsis, która zakazywała wprowadzania do obiegu monety fałszywej; w praktyce jednak wciąż dochodziło do psucia nominału. Mam tu na myśli oczywiście wspomnianie:
- platerowanie – interesującym przykładem jest sam Marek Antoniusz, który według Pliniusza Starszego miał do denara dodawać żelazo2;
- jak i obniżanie ilości szlachetnego kruszcu w monecie, a tym samym zmniejszanie jej wagi.
Kontynuacja psucia pieniądza za rządów cesarzy
Zwycięstwo Oktawiana Augusta w wojnie domowej, która toczyła się po śmierci Juliusza Cezara w 44 roku p.n.e., nie oznaczało końca problemów finansowych. Państwo rzymskie odeszło od polityki ekspansywnej, na rzecz stabilizacji i utrzymania granic – nastąpił tzw. pax romana („pokój rzymski”). Brak podbojów oznaczał, jednak mniejszą ilość niewolników spływających na rynek rzymski, mniejszą ilość łupów i zdobytych kruszców szlachetnych. Dodatkowo kolejni cesarze rzymscy powiększali swoje administracje, zwiększali wynagrodzenie wojska, które gwarantowało stabilność władzy i organizowali olbrzymie igrzyska, aby zapewnić sobie poparcie ludności i spokój wewnętrzny.
Ciągle zwiększane wydatki cesarzy, wobec malejących wpływów z wojen powodowały, że wartość pieniądza malała, a cesarze dalej zmniejszali ilość kruszcu w monecie. Neron za swoich rządów, w roku 64 n.e., dokonał dewaluacji rzymskich monet – obniżono zawartość kruszcu: w srebrnych o 14%, w złotych o 7%. Pomimo różnych obniżek, wciąż jednak stosunek aureusa był taki sam do denara: 1 do 25. Naturalnie poza obniżeniem rzeczywistej wartości nastąpiło zmniejszenie wagi monety do 7,27 g. Za Marka Aureliusza denar zawierał tylko 76% srebra.
Septymiusz Sewer (193-211 n.e.) obniżył pod koniec II wieku n.e. zawartość czystego srebra w monecie do około 47%; tym samym denar Septymiusza był wart połowę denara Oktawiana Augusta z początku I wieku n.e. Karakalla (211-217 n.e.) także obniżył ilość kruszczu i aureus ważył już 6,5 g. Pewne modyfikacje w denarach przypadają właśnie także na okres panowania Karakalli, który wyemitował monetę zastępującą denara – tzw. antoninianus – w 215 roku n.e. Antoniniana często nazywano podwójnym denarem i miał on wartość 2 denarów oraz wagę 5,1 g. Początkowo był srebrną monetą, później wybijano go z brązu i pokrywano cienką warstwą srebra.
Kryzys III wieku
Po śmierci Aleksandra Sewera w 235 roku n.e., ostatniego członka dynastii syryjskiej, w Imperium Rzymskim nastąpił kryzys gospodarczy i polityczny. Przyjęło się go określać terminem „kryzys III wieku”. W tym czasie Cesarstwo Rzymskie, stale destabilizowane wewnętrzną walką o władzę, musiało bronić granic przed atakami ościennych ludów i państw.
Kryzys III wieku historycy nazywają także „wiekiem anarchii”; „okresem przejściowym”, „epoką żołnierzy-cesarzy” i „monarchią wojskową”. Widoczną oznaką kryzysu była destabilizacja polityczna objawiająca się szybko następującymi po sobie zmianami cesarzy, od Septymiusza Sewera poczynając. Większość z nich dochodziła do władzy drogą wojskowych przewrotów, utrzymywała władzę przez kilka miesięcy i ginęła często z rąk własnych żołnierzy w trakcie kolejnego przewrotu. W sumie w latach 235-284 n.e. co najmniej 51 osób otrzymało, prawomocnie lub nie, tytuł cesarza.
Potrzeba obrony granic przed najazdami plemion germańskich i armii perskiej zmuszała cesarzy do nadmiernego rozbudowania armii, której koszty utrzymania wzrosły i gospodarka rzymska nie była w stanie ich udźwignąć. Cesarze narzucali na ludność olbrzymie ciężary fiskalne i uzupełniali braki w skarbcu poprzez ciągłe psucie monety. Denar – ciągle podstawowa rzymska moneta – pierwotnie posiadał 4,5 g srebra; do końca III wieku n.e. był już w praktyce monetą miedzianą z małą domieszką srebra. Takie działania doprowadziły poważnej hiperinflacji, która uderzyła w społeczeństwo. Co interesujące, instytucje podatkowe zaprzestały pobierania podatku w bezwartościowej monecie; zamiast tego preferowano zapłaty w produktach. Tym zsamym gospodarka cesarstwa powróciła do stanu gospodarki towarowej z okresu królestwa.
Skutkiem destabilizacji politycznej Imperium i ciągłych walk było wyraźne zmniejszenie się handlu wewnątrz Cesarstwa. Kupcy nie czuli się bezpiecznie na szlakach, z kolei wielcy posiadacze latyfundiów zamiast eksportować swoje dobra na krańce państwa, woleli działać lokalnie. Pogłębiło się także rozwarstwienie społeczne. Małe gospodarstwa rolne upadały – były wykupywane lub z własnej inicjatywy były oddawane pod zarząd nobilów. Protekcja (patrocinium) gwarantowała szansę przeżycia i ukształtowała warstwę kolonów.
Reformy Dioklecjna
W 284 roku n.e. do władzy doszedł Dioklecjan (panował w latach 284-305 n.e.), który wyciągnął wnioski z doświadczeń poprzednich dziesięcioleci i przeprowadził gruntowną reformę państwa rzymskiego. Skupiając się wpierw na stabilizacji politycznej, zrozumiał, że jedna osoba nie jest już w stanie zarządzać tak rozległym terytorium. Nie można było bowiem szybko i skutecznie reagować w konkretnych sytuacjach, jakie zaistniały na odległych jego krańcach. Dlatego wprowadził system, który nazwano tetrarchią. Cesarz wyznaczył współrządcę z tytułem augusta i powierzył mu zarząd zachodniej części państwa – stanowisko to powierzył Maksymianowi. Dioklecjan pozostał na Wschodzie, ale zachował władzę zwierzchnią wobec wszystkich pozostałych. Każdy z augustów wyszukał sobie do pomocy zastępcę z tytułem cezara; Dioklecjan wybrał sobie Galeriusza, a Maksymian Konstancjusza. Podział władzy w Cesarstwie miał ułatwić rządy w dużym państwie, jednak dodatkowo spowodował postępującą biurokratyzację, która wymagała coraz to większych nakładów finansowych.
W 294 roku n.e. doszło do względnego uregulowania waluty poprzez działania Dioklecjana. Reformy były ambitne, jednak nie sprostano całkowicie zmianom ze względu na braki w ilości srebra; tym samym nowa moneta – follis – była stopniowo psuta i z czasem straciła jakąkolwiek funkcję w płatnościach. Próbowano także szukać naprawy budżetu poprzez możliwość częściowego płacenia podatków produktami rolnymi. Wszystkie te zmiany nie spowodowały jednak widocznej poprawy sytuacji. Dioklecjan wraz z rozbudową biurokracji, która wynikała z powołania trzech współrządców i realizacją kolejnych programów budowlanych m.in. w Nikomedii, nie był w stanie znaleźć oszczędności. W związku z tym pod koniec 301 roku n.e. wprowadził edykt o cenach maksymalnych, który centralnie narzucał maksymalne ceny na usługi i towary. Edykt nie tylko nie przyniósł poprawy systemu, ale i stworzył czarny rynek, co tylko jeszcze bardziej pogorszyło sytuację gospodarczą kraju. Po odejściu od władzy Dioklecjana w 305 roku n.e. edykt przestał być stosowany.
Upadek Rzymu
Postępujące się psucie pieniądza i inflacja są podawane jako jedne z czynników, które osłabiły państwo rzymskie, wywoływały niepokoje, a finalnie doprowadziły do destabilizacji politycznej i jego upadku. Kolejni władcy mieli problemy z opłacaniem armii, ich werbunkiem, co z kolei wpływało na jej jakość i brak zaufania ludności do władzy centralnej. Do głosu zaczęli dochodzić lokalni możnowładcy, którzy brali pod swoją „opiekę” klientów i tworzyli niezależne władztwa z prywatnymi armiami. Dodatkowo, cesarstwo rzymskie zostało oficjalnie podzielone w roku 395 n.e. przez Teodozjusza I między swoich dwóch synów: Honoriusza i Arkadiusza; a granice bez większych problemów przekraczały kolejne hordy barbarzyńców, które rabowały rzymskie ziemie.
Egzystencja państwa rzymskiego na zachodzie zakończyła się oficjalnie 4 września 476 roku n.e., kiedy to wódz germański Odoaker zmusił cesarza zachodniorzymskiego Romulusa Augustulusa do abdykacji oraz odesłał insygnia władzy cesarskiej do Konstantynopola – cesarzowi Zenonowi. W ten sposób zadeklarowano, iż Zachód już nie będzie potrzebował osobnego cesarza. Jest to jedynie oficjalna data; zaznaczyć jednak należy, że państwo rzymskie już od końca IV wieku n.e. było kolosem na glinianych nogach, bez realnych możliwości przeciwdziałania problemom wewnętrznym i zewnętrznym.
