Rozdziały
Nazwą Egipt obejmowano obszar około 1 mln. km kw., zamknięty na zachodzie wielkimi oazami, na wschodzie M. Czerwonym, na południu I kataraktą, na północy wreszcie rozlewiskiem Delty Nilu sięgającym Morza Śródziemnego. Drobny tylko procent tego obszaru, bo zaledwie ok. 30 tys. km kw. zajęty był pod uprawę, prawie wyłącznie w dolinie Nilu, której szerokość miejscami zawęża się do samego koryta rzecznego, miejscami zaś przybiera znaczniejsze rozmiary. Nil więc wyznaczał charakter kraju, dzieląc go na Egipt Dolny, tj. Deltę i Górny, tj. wąską dolinę biegnącą od I katarakty do nasady Delty.
Ślady pobytu człowieka w Egipcie sięgają starszej epoki kamiennej, dające się jednak wyodrębnić kultury występują dopiero u schyłku młodszej epoki kamiennej, neolitu, i dalej w okresie przechodzenia od kamienia do kultury miedzianej. Czas ten przypada na przełom III i II tysiąclecia przed Chrystusem. Już wtedy zaczęła się zarysowywać różnica pomiędzy Deltą a doliną Nilu, między Dolnym a Górnym Egiptem, a to wycisnęło piętno na całości późniejszego rozwoju kraju. Mieszkańcy Delty byli raczej rolnikami i hodowcami. W III tysiącleciu wytworzyły się zaczątki wspólnot gminnych, wspólnej gospodarki. Na tym obszarze zrodziły się elementy rolniczej kultury egipskiej, początki kalendarza, opartego na obserwacjach rolniczych, kult sił natury. Obfitość broni, sceny łowieckie przedstawione na ceramice i w plastyce wskazują na to, że na południu, obok dobrze rozwiniętego rolnictwa duże znaczenie miało łowiectwo. Prawdopodobnie na ten okres przypada wytworzenie się w Egipcie większych jednostek terytorialnych, zwanych nomos. Jedność Egiptu w ciągu jego długiej historii kilkakrotnie ulegała rozbiciu, to jednak tendencja do centralizacji, do integracji, wywołanej warunkami naturalnymi, przede wszystkim Nilem, odgrywającym jak gdyby role osi, przeważała i powodowała ponowne scalanie kraju. Szczególną rolę odgrywał w Egipcie system irygacyjny – rozbudowana sieć basenów, grobli i kanałów. Od sprawnego funkcjonowania tego systemu zależał byt ludności, opady bowiem deszczu były niezwykle rzadkie.
Według tradycji egipskiej zjednoczenie Egiptu było dziełem Menesa, założyciela pierwszej dynastii, pochodzącej z Tinis w środkowym Egipcie. Zjednoczenie Egiptu było procesem trwającym dłuższy okres. Dokonało się na drodze podboju Egiptu Dolnego przez władców Egiptu Górnego. Społeczeństwo mniej cywilizowane narzuciło panowanie osiadłemu i bardziej rozwiniętemu społeczeństwu Delty. Widomym wyrazem tej zmiany było przyjęcie przez panującego dwóch koron, Dolnego i Górnego Egiptu, znalazła też ona wyraz w tytulaturze królewskiej – król Dolnego i Górnego Egiptu. Historia zjednoczonego państwa egipskiego rozpada się na trzy zasadnicze okresy: Starego, Średniego i Nowego Państwa, oddzielone okresami przejściowymi, charakteryzującymi się załamaniem państwowości egipskiej.
Stare Państwo (2850-2250 p.n.e.)
Stworzone przez władców I dynastii państwo miało początkowo charakter patriarchalny i nie przypominało późniejszego organizmu państwowego. Był to niewątpliwie okres wielkich przemian wywołanych ustabilizowaniem się życia państwowego. Szczególną wagę przypisać należy przemianom, jakim uległa władza panującego, wytworzeniu się despotyzmu, a więc formy rządów, która przetrwała starożytność. Początkowo jednak król zarządzał państwem jakby swoją ojcowizną przy pomocy członków rodziny i nazywany był ojcem. W miarę wzrostu funkcji państwowych, urzędy zaczęto obsadzać ludźmi nie należącymi do rodziny królewskiej, którzy za swe usługi otrzymywali w użytkowanie ziemię. W ten sposób zaczęły się tworzyć wielkie majątki ziemskie i własność prywatna. W teorii ziemia pozostawała własnością panującego, ale funkcje, do których przywiązana była własność ziemska, często były dziedziczone w tej samej rodzinie, zwłaszcza zarząd jednostki terytorialnej – nomos. Drugim wielkim posiadaczem ziemskim były świątynie. O ich uprzywilejowanej pozycji świadczy fakt zwalniania od robót publicznych czy przydzielania im niewolników. Liczba tych ostatnich nie była jeszcze zbyt wielka. Podstawową siłą roboczą był chłop, którego przy ówczesnej strukturze społeczeństwa trudno określić mianem wolnego. Chłop poddany był kontroli władzy państwowej, pilnie rejestrującej jego stan posiadania i pociągany do prac przy budowie i utrzymaniu kanałów, nadto obowiązany był do składania danin na rzecz panującego. Praca chłopa egipskiego była ciężka. W upalnym dniu musiał on czerpać nieskończoną ilość wiader wody, według dzisiejszych obliczeń ok. 4 tys. na hektar, by uchronić ziemię przed wysuszeniem. Dodatkowym obciążeniem dla chłopa były podróże panującego, którego musiał utrzymywać wraz z całym dworem.
Centralną osobistością w państwowości egipskiej był panujący, który już we wczesnym okresie Starego Państwa z władcy patriarchalnego przekształcił się w despotę. Przyczyn biernej postawy społeczeństwa w stosunku do wszechpotęgi władcy szukać należy przede wszystkim w szczególnej atmosferze religijnej, jaka panowała w społeczeństwie egipskim. Panujący był bowiem nie tylko naczelnikiem wojskowym, ale obdarzonym właściwościami magicznymi łącznikiem między światem bogów, tajemniczych sił natury, a społeczeństwem, którego byt zależał od niego.
Rządy III i IV dynastii (2650-2250) oznaczają szczytowy okres rozwoju Starego Państwa. Władza panującego stale wzrasta, znajdując wyraz w budowie ogromnych zespołów grobowych – piramid. Nie znane są szczegóły przemian, jakie zaszły już w czasie panowania IV dynastii. Faraon Chefren przyjął jednak wtedy tytuł syna boga Ra. Władca przestał być bogiem, stał się tylko synem boga, którego kult teraz się rozwinął. Za czasów V i VI dynastii piramidy stają się mniejsze, powstają liczne świątynie boga Ra, rozbudowie ulegają grobowce urzędników. To zdaje się wskazywać na osłabienie władzy monarszej, pozbawionej pełnej swej boskości. Dowodem przemian było wytworzenie się zasady dziedziczności urzędów, zwłaszcza terytorialnych, co spowodowało wyodrębnienie się księstw dzielnicowych. Wzrosło obciążenie podatkowe ludności. W tych warunkach VI dynastia traciła na znaczeniu, zaznaczał się rozkład aparatu państwowego.
Pierwszy okres przejściowy (2250 – 2050 p.n.e.)
Władza królów uległa osłabieniu. Czynnikiem przyspieszającym rozkład polityczny i gospodarczy było pojawienie się, obok dawnych form gospodarczych, sprowadzających się wyłącznie do inicjatywy państwa, samodzielnej akcji poszczególnych naczelników dzielnicowych, świątyń czy bardziej samodzielnych jednostek. Wszystkie te czynniki spowodowały zaostrzenie się stosunków społecznych i doprowadziły do walk o charakterze klasowym. W stolicy, gdzie naturalnie gromadziło się najwięcej zarówno biedoty jak i bogaczy, doszło do rewolucji społecznej. Rozprzężenie ogarnęło cały kraj, a w tych warunkach do większego znaczenia doszli władcy dzielnicowi. Zajęli oni miejsce dotychczasowej władzy centralnej i wyrośli na niezależnych książąt, rozporządzających siłą zbrojną. Powoli z chaosu zaczęły się formować normalniejsze stosunki, czego wyrazem było utworzenie dwóch poważniejszych ośrodków państwowych, w Dolnym Egipcie ze stolica w Herakleopolis, a w Górnym w Tebach. Być może obawa przed plemionami koczowników zagrażającymi Egiptowi przyspieszyła uformowanie państwa w Dolnym Egipcie. Rola ponownego zjednoczenia i zreorganizowania państwa egipskiego przypadła jednak Tebom, które odtąd na przeszło tysiąc lat miały się stać głównym ośrodkiem kraju.
Średnie Państwo (ok. 2050 – 1778 p.n.e.)
Zjednoczenie kraju przez Tebańskich władców dynastii XI ok. 2050 r. dokonało się wśród walk z książętami dzielnicowymi. Nowi władcy ograniczyli władzę książąt przez nowy podział terytorialny, a także przez obsadzanie stanowisk naczelników nomów nowymi urzędnikami. Królowie tej dynastii, zwłaszcza zaś dynastii XII, noszący imiona Amenhotepów i Sezostrisów poświęcili uwagę sprawom zagranicznym. Z Teb z większą łatwością niż z Memfis mogli śledzić przebieg wypraw wojennych, których celem była przede wszystkim Nubia. XII dynastia podjęła także wysiłek przebudowy państwa, by nie dopuścić do ponownego załamania aparatu państwowego, a jednocześnie, by osłabić zbyt silną pozycje naczelników nomów. Udzielni dotąd naczelnicy nomów zeszli do roli urzędników i nie mogli już zagrozić całości i jedności państwa. Zaznaczający się już w okresie przejściowym proces postępującego zróżnicowania społecznego, wyodrębniania się rzemiosła, poczyniły dalsze postępy. Powstały miasta zasiedlone przez nowe warstwy ludzi i one stały się głównymi centrami kraju. Stworzony został zdyscyplinowany aparat urzędniczy, z wezyrem na czele, pełniącym funkcję pierwszego ministra.
Także w polityce zagranicznej wykazała XII dynastia dużą aktywność. Energiczniej eksploatowano złoża miedzi na Płw. Synaj, podejmowano ekspedycje do kraju Punt (prawdopodobnie Arabia) po kadzidło i wonności. Zagrożone granice Egiptu od strony Palestyny wzmocniono fortyfikacjami. Szczególną pozycję w polityce zagranicznej Egiptu zajmowała Nubia. Chęć zabezpieczenia południowej granicy przed najazdami nomadów, możliwość zyskownej wymiany handlowej z plemionami mieszkającymi nad górnym Nilem i eksploatowanie bogatych złóż złota, w które obfitowała Nubia, pchnęły władców XII dynastii do podjęcia planu podboju tego kraju. Ostatecznego podboju i zorganizowania kraju jako prowincji dokonał Sezostris III.
Drugi okres przejściowy (1778-1680 p.n.e.)
Średnie Państwo osiągnąwszy szczytowy okres rozwoju za czasów XII dynastii, szybko zaczęło chylić się ku upadkowi. Załamanie świetności nastąpiło już za czasów następnej dynastii. Pojawili się uzurpatorzy, kraj rozpadł się na dzielnice, struktura jednak państwa nie uległa zmianie, co świadczyłoby o trwałości dzieła faraonów XII dynastii. Być może słabość Egiptu wiąże się z brakiem wybitniejszych władców, jakich nie brakowało dynastii poprzedniej. W każdym razie Egipt nie był przygotowany do odparcia najazdu Hyksosów, których pojawienie się zapowiadało nowa fazę historii dla całego Wschodu.
Nowe Państwo i rozpad Egiptu (1580-1080 p.n.e.)
Zachowały się skąpe wiadomości o podboju Egiptu przez Hyksosów. Nazwa ta oznacza władców obcych krajów, z czego można wnioskować, że ich państwo leżało poza granicami Egiptu. Podbój Egiptu przez Hyksosów nie był aktem jednorazowym. Gromady przybyszów, korzystając z osłabienia władzy państwowej w Egipcie, osiedlały się w Delcie, by ostatecznie objąć cały kraj swym panowaniem. Stało się to prawdopodobnie z końcem XVIII wieku. Pierwsi władcy zwani Wielkimi Hyksosami rządzili jako XV dynastia(do 1680). Późniejsi Mali Hyksosi (XVI dynastia) panujący do 1580 r. byli ograniczeni do Dolnego Egiptu. W płd. Egipcie, w Tebach wytworzyło się niewielkie państwo, podległe początkowo Hyksosom. Stopniowo rosło ono w siłę, by w końcu rozpocząć walkę o wyzwolenie kraju spod rządów najeźdźców (XVII dynastia). Ponad stuletnie panowanie Hyksosów było dla Egiptu czasem ciężkiej próby, ale także czasem nauki. Przybysze przynieśli ze sobą ulepszoną broń. Przyswojenie sobie nowej broni, hełmów, tarcz, mieczy, metalowych grotów, a zwłaszcza rozwinięcie hodowli koni i wprowadzenie wozów bojowych przygotowało Teby do walki z Hyksosami. Walki toczyły się początkowo ze zmiennym szczęściem, decydujący obrót przyjęły za rządów Kamose. Jego brat Ahmose wyparł Hyksosów z Egiptu. Po wyparciu Hyksosów podjął on próbę restauracji panowania egipskiego w Nubii i ponownie wcielił ją do Egiptu. Podjął wyprawę do Syrii i rozciągnął zwierzchnictwo nad miastem Byblos w Fenicji. Wyprawa ta wytyczyła kierunek przyszłej ekspansji Egiptu, konsekwencją bowiem najazdu Hyksosów było wyjście Egiptu z izolacji politycznej. Tę politykę ekspansji należy rozumieć jako akt samoobrony, próbę niedopuszczenia do powtórnego zagrożenia Egiptu ze strony Azji.
Dysponując zreorganizowana armią, składającą się w znacznej mierze z najemników oraz zasobami złota z kopalń w Nubii, XVIII dynastia podjęła akcje podboju Palestyny, Fenicji i Syrii. Już Amenhotep I ok. 1525 r. dotarł do Eufratu, ale podboje jego nie były trwałe. Pokojowe bowiem rządy królowej Hatszepsut doprowadziły do utraty zdobyczy. Dopiero Totmes III stał się twórcą wielkiego państwa egipskiego (1491-1436). Podjął on 17 wypraw wojennych, z których żadnej nie przegrał. Rozszerzył najbardziej granice państwa. Nowo zdobyte terytorium częściowo zarządzane było przez namiestników egipskich, których główna funkcja polegała na zbieraniu danin. Załogi egipskie rozmieszczone w kilku punktach czuwały nad uległością kraju, a rządy sprawowali w dalszym ciągu lokalni władcy. Za czasów XVIII dynastii zaznaczyła się zmiana w charakterze władzy panującego. Coraz bardziej zaznaczał się świecki, bardziej ziemski charakter władcy, którego wola czy osobista zachcianka nadawała ton rządom. Coraz większą samodzielność zdobywają wyżsi urzędnicy i wojskowi. Ogrom państwa i związanych z jego utrzymaniem funkcji wymagał podziału władzy. Nowym elementem było narastanie gospodarczej i politycznej roli kapłanów, głównie boga Amona tebańskiego. Jego świątynia w Karnaku dzięki nadaniom królewskim i łupom wojennym stała się potęgą. Do szczególnego znaczenia doszedł zwłaszcza arcykapłan boga Amona, który zajął drugie miejsce po panującym. Zaczęły dojrzewać konflikty polityczne, a walka o władzę, jaka rozgorzała pomiędzy faraonem a kapłanami Amona miała wypełnić najbliższy okres dziejów Egiptu.
Pozycja Egiptu u schyłku XVIII dynastii nie była już tak silna. Sytuację tę wywołała reforma religijna i walka z kapłanami Amona. Amenhotep IV próbował zastąpić kult Amona nowym kultem Atona. Wiązało się to z faktem zmienionej sytuacji społecznej Egiptu. Do głosu zaczęli bowiem dochodzić ludzie nowi, często obcego pochodzenia, którzy niechętnie odnosili się do starego i niezrozumiałego dla nich kultu. Szukali bliższego sobie bóstwa. Amenhotep IV zapoczątkował politykę zerwania z przeszłością. Wyrazem tego stanowiska była zmiana imienia na Echnaton, przeniesienia stolicy z Teb do Tell-el-Amarna (Miasto Słońca) w środkowym Egipcie, głównej siedziby kultu boga Atona. W pojęciu Echnatona miał być Aton najwyższym bóstwem państwowym. Ta polityka Echnatona odbiła się niekorzystnie na sytuacji gospodarczej kraju, którego cała struktura ekonomiczna uległa zachwianiu. Zajęty reformą religijną nie zwracał Echnaton uwagi na pogarszającą się sytuacje w Syrii. Zaczął narastać opór mas chłopskich, przywiązanych do starej religii, powstała silna opozycja, składająca się z kapłanów i wojskowych. Echnaton został odsunięty od władzy (zamordowany). Jego następca powrócił do starego kultu.
Kolejna dynastia (XIX) podjęła zadanie odzyskania wpływów w Syrii, co było konieczne dla bezpieczeństwa kraju. Wzgląd ten był tak ważny, że przy wyborze następnego władcy nie liczono się zupełnie z wolą Amona, z opiniami jego kapłanów, co oznaczało dalsze oderwanie się od tradycji i było następnym krokiem do zeświecczenia Egiptu. Centrum polityczne kraju przeniesione zostało na północ, skąd skutecznie można było prowadzić walkę o Syrię. Decyzja ta spowodowała wzrost napięcia miedzy kapłanami boga Amona i ośrodkiem tebańskim a dynastią. Pierwszą próbę odzyskania Syrii podjął Seti I, ale udało mu się tylko podporządkować Palestynę i Fenicję. Dalsze walki prowadził Ramzes II (1291-1224). Doszło do bitwy pod Kadesz (1286), nie przyniosła ona jednak rozstrzygnięcia. W 1270 roku doszło do zawarcia pokoju, pierwszego znanego z historii, na mocy którego Egipt zatrzymał Palestynę i Fenicję, Syria natomiast pozostała strefą wpływów hetyckich.
Czynnikiem, który zaważył na przerwaniu walk o Syrię, był coraz większy napór od zachodu plemion libijskich. Za rządów następcy Ramzesa II Merenptaha można mówić o wielkiej inwazji Libijczyków. Faraon pokonał ich z wielkim trudem, niebezpieczeństwo jednak nie zostało zażegnane. Napór Libijczyków ponowił się. XX dynastia podjęła wysiłek podporządkowania Libijczyków Egiptowi, który zakończył się powodzeniem za Ramzesa III. Egiptowi zaczęły zagrażać tzw. Ludy Morskie – Filistyni. Z trudem udało się ich zatrzymać Ramzesowi III u granic Egiptu, walki jednak tak wyczerpały państwo, że następcy Ramzesa III noszący wszyscy imię Ramzes (stąd dynastia Ramesydów) starali się za wszelką cenę prowadzić politykę pokojową. Zapłacił za to Egipt utrata Fenicji i Palestyny. Czynnikiem, który wpłynął na osłabienie Egiptu, było coraz powszechniejsze wprowadzanie żelaza, do czego Egipt nie był przygotowany, a jego produkcja związana z metalurgią brązu została zachwiana.
Jeżeli Egipt zdołał przez kilka wieków znaleźć środki do prowadzenia wielkiej polityki zdobywczej i obronnej, to stało się to kosztem wielkich ofiar ze strony społeczeństwa, którego skład uległ w tym czasie głębokiej zmianie. Proces różnicowania społecznego przyspieszony został w Egipcie na skutek przesiedlania obcych plemion. Egipcjanie zaczęli stronić od służby wojskowej, która na skutek nieprzerwanych wojen stawała się bardzo uciążliwa i prowadziła do ubożenia ludności, zwłaszcza zasobniejszej. W miarę bowiem jak Libijczycy stawali się zorganizowaną siłą wojskową, reszta społeczeństwa musiała podołać zwiększonym ciężarom gospodarczym, opłacając wojska najemne. Rozpoczyna się okres walk społecznych niespotykanych w poprzednich epokach. Przeniesienie centrum władzy wpłynęło na zubożenie ludności Teb; trudności gospodarcze opóźniały dostawy żywności. Zaangażowanie sił społeczeństwa w walce, która nie przyniosła spodziewanych łupów czy też napływu danin, wyczerpało gospodarkę egipską. Pojawił się głód, wystąpiła drożyzna zboża, prosa i jęczmienia, a wraz z tym plądrowanie grobowców królewskich. Szczególnie charakterystycznym zjawiskiem był natomiast wzrost majątków świątynnych. Powstało państwo świątynne, odrębne od państwa podległego władzy panującego.
Ten stan rzeczy uszczuplał pozycję panującego, który ponadto nie potrafił poskromić szerzącej się wśród urzędników korupcji. Wyprawy wojenne władców Nowego Państwa zwiększyły poważnie dopływ niewolników. Byli oni kierowani do prac w kopalniach Nubii, przy wydobywaniu miedzi na Synaju czy w kamieniołomach. Wzrost liczby niewolników zaznacza się w wielkich majątkach świątynnych.
Niezdrowe stosunki społeczne panujące w Górnym Egipcie doprowadziły za ostatniego Ramesydy – Ramzesa XI, do wybuchu rewolucji, w którą wmieszali się najemnicy libijscy. (B. Prus – Faraon. Mówi o Ramzesie XIII). Ruch został stłumiony, wykazał zupełną słabość władzy centralnej. W tej sytuacji w Górnym Egipcie władzę zająłHerihor, który wybił się jako żołnierz, ale wzmocnił swą pozycję przez wybranie go arcykapłanem boga Amona, natomiast w Dolnym Egipcie narzucił swoją władzę Smendes. Kiedy Ramzes XI umarł (ok. 1080 r.), Egipt faktycznie rozpadł się na dwie części, choć władcy tych dzielnic zaliczani byli do jednej, XXI dynastii1.
Okres ptolemejski (332 – 30 p.n.e.)
Po zdobyciu Egiptu, który wcześniej znajdował się w rękach znienawidzonego przez Egipcjan władcy Persji, Aleksander przyjęty został jako wyzwoliciel i uznany za boga przez wyrocznię Amona w oazie Siwa. Młody król macedoński zreorganizował administrację Egiptu i założył nową stolicę Aleksandrię. Po jego śmierci (323 p.n.e.) do Egiptu przybył w charakterze głównego satrapy jego namiestnik, Ptolemeusz, syn Lagosa, który po wygaśnięciu linii Aleksandra koronował się w 306 p.n.e., rozpoczynając dynastię Ptolemeuszy. Okres panowania pierwszych trzech władców (do 221 p.n.e.) był dla Egiptu czasem ekspansji politycznej i terytorialnej (uzależnienie Fenicji, Cyrenajki, Cypru, Wysp Cykladzkich, części Azji Mniejszej i Syrii), rozwoju gospodarczego (wprowadzenie melioracji m.in. w Fajum, zastosowanie koła wodnego) i handlu, a także rozkwitu kultury i nauki (intensywne budownictwo świątyń m.in. w Idfu, na File, rozbudowa Aleksandrii). Za panowania kolejnych władców ptolemejskich, udział w licznych wojnach zewnętrznych (m.in. z Seleukidami o Syrię), intrygi wewnątrz-rodowe i wojny domowe doprowadziły do wyraźnego pogorszenia sytuacji gospodarczo-społecznej i do osłabienia pozycji politycznej Egiptu, a w dalszej konsekwencji do groźby podporządkowania kraju przez rosnącą potęgę Rzymu, co nastąpiło ostatecznie pod koniec panowania ostatniego władcy ptolemejskiego, Kleopatry VII.
Panowanie Ptolemeusza XII Auletesa było bardzo burzliwe i kilkakrotnie przerywane różnymi wypadkami. W pewnym momencie władca był zmuszony opuścić Aleksandrię i uciec do Rzymu, zaś władzę w kraju w tym czasie sprawowały kolejno jego żona i córka. Jednak Ptolemeusz XII nie zamierzał oddać władzy bez walki. Wielokrotnie intrygował przeciwko swojej żonie i córce, np. nasyłając płatnych morderców na poselstwo, które wysłały do Rzymu. W końcu przekonał rzeszę chciwych rzymskich bankierów i Aulusa Gabiniusza, namiestnika prowincji Syria, do poparcia jego pretensji do egipskiego tronu w zamian za egipskie złoto. Bankierzy wyłożyli część sumy potrzebnej do wyekwipowania wyprawy, natomiast Gabinusz wyekspediował rzymskie wojsko w sile legionu i jednostek pomocniczych, które do tej pory stacjonowało w prowincji Syria. Właśnie ci żołnierze od nazwy swojego dowódcy zostali nazwani później Gabinianami. Po udanej kampanii wojskowej, w której Gabinianie wkroczyli do Egiptu od strony rzymskiej Syrii i pokonaniu Egipskiej armii stojącej po stronie królowej Berenike (córki Ptolemeusza XII), Ptolemeusz XII ponownie zasiadł na tronie. Gabiniusz przez jakiś czas przebywał w Egipcie, po czym został odwołany do Rzymu, gdzie oskarżono go o „zdzierstwa”. Jednak wojsko Gabiniusza nie wróciło z nim do Rzymu. Nie trafiło też, do Syrii, gdzie znajdowały się jego kwatery. Ptolemeusz XII hojnie opłacił zdradę Gabinian, którzy zostali w Egipcie jako osobista straż króla. Po śmierci Ptolemeusza XII Gabinianie służyli też jego córce Kleopatrze VII Filopator, a gdy została wygnana z kraju, także jej młodszemu bratu Ptolemeuszowi XIII (rok 30 p.n.e.).
Okres rzymski (30 p.n.e. – 395 n.e.)
Po śmierci Kleopatry VII, ostatniej przedstawicielki dynastii Lagidów, Oktawian August przyłączył Egipt do Imperium Rzymskiego. W zasadzie odbyło się to bez większych oporów, pomijając pewne reakcje o wąskim zasięgu na południu kraju. Egipt rządzony był przez bezpośredniego przedstawiciela cesarza, namiestnika ekwickiego w najwyższej randze prefekta (pozostałe prowincje miały namiestników wybieranych z grona senatorów). Pierwszym prefektem Egiptu był Gajusz Korneliusz Gallus, który podporządkował Imperium Górny Egipt. Drugi prefekt Egiptu, Aelius Gallus podjął nieudane wyprawy do Arabii Petraea, a nawet Arabii Felix. Wybrzeża nad Morzem Czerwonym udało się podbić dopiero za panowania cesarza Klaudiusza. Trzeci prefekt, Gajusz Petroniusz zlecił wyczyszczenie zanieczyszczonych kanałów irygacyjnych, co też dało impuls rolnictwu w regionie. Petroniusz ponadto poprowadził kampanię wojskową do Sudanu przeciwko Królestwu Kusz w Meroe, którego królowa Imanarenat wcześniej zaatakowała rzymski Egipt. Rzymskie wojsko ostatecznie wycofało się na północ, po tym jak okazało się, że nie uda się czerpać stałych zysków z podbitych ziem. Legiony zrównały z ziemią miasto Napata w 22 roku p.n.e. i udały się do kwater do rzymskiej prowincji.
W początkowym okresie rządów rzymskich zaznaczył się pewien wzrost dobrobytu, wynikający z usprawnienia administracji pod okiem rzymskich urzędników, a także w wyniku podjętych działań na rzecz zwiększenia wydajności zbiorów (m.in. przez oczyszczenie kanałów). Kraj zachował podział na nomy, ale rola nomarchów (zresztą już od czasów ptolemejskich) została znacznie ograniczona na rzecz powoływanych przez prefekta strategów. Status Egiptu niewątpliwie wyróżniał się spośród innych prowincji cesarskich (m.in. poprzez sposób administracji), co skłania większość badaczy do tezy o tym, że była to osobista domena cesarska, stanowiąca jego zaplecze polityczno-gospodarcze. Egipt pełnił ogromnie ważną rolę ekonomiczną z uwagi na dostawy zboża dla stolicy imperium – Rzymu. Zakłócenie regularności dostaw mogło się odbić szerokimi reperkusjami politycznymi, gdyż mogło wzbudzić niezadowolenie kilkusettysięcznej liczby najuboższych mieszkańców Rzymu, będących odbiorcami darmowego rozdawnictwa zboża, a to z kolei doprowadzić do poważnych zamieszek, które mogłyby być wykorzystane przez ewentualnych uzurpatorów.
Od panowania Nerona mówić możemy od czasie prosperity w Egipcie. Gospodarczo prowincja była niezwykle wydolna i bogata. Jedyny problem dotyczył konfliktów na tle religijnym pomiędzy Grekami a Żydami, zwłaszcza w Aleksandrii, którzy po zburzeniu Jerozolimy w 70 roku n.e. przenieśli swoją stolicę żydowskiej religii i kultury właśnie do Aleksandrii.
Z czasem zaczęły się pojawiać poważne problemy wynikające z nadmiernego obciążenia podatkami i chociaż niektórzy cesarze (Hadrian) darzyli Egipt szczególną przychylnością, to jednak nie wpływało to na poprawę sytuacji miejscowej ludności – zarówno Greków, zamieszkujących większe ośrodki miejskie, jaki Egipcjan. Za panowania cesarza Antoninusa Piusa wprowadzono opresyjne opodatkowanie, które doprowadziło w roku 139 n.e. do rewolty Egipcjan pod wodzą Isidorusa. Kilkuletnie walki spowodowały regres w egipskiej gospodarce. Na domiar złego w 175 roku n.e. w regionie cesarzem ogłosił się Awidiusz Kasjusz, który uczynił to na wieść o fałszywej wieści o śmierci Marka Aureliusza. Jego władzę uznały wojska w Syrii i Egipcie. Senat ogłosił Awidiusza wrogiem państwa, zaś Marek Aureliusz wyruszył z wyprawą zbrojną przeciw niemu. Zanim wojska Marka dotarły na wschód, żołnierze Awidiusza po trzech miesiącach jego panowania podnieśli bunt i zamordowali go, zaś jego głowę przesłali Markowi Aureliuszowi. Podobna sytuacja wystąpiła w 193 rok n.e., kiedy to cesarzem został Pescenniusz Niger na wiadomość o śmierci Pertynaksa.
W 269 roku n.e. królowa Palmyry – Zenobia przejęła władanie w Egipcie i uznała się królową Egiptu o korzeniach sięgających Kleopatry VII i jej rodu. Ostatecznie Egipt wrócił do Imperium w 274 roku n.e., po tym jak cesarz Aurelian poprowadził skuteczną kampanię przeciwko władczyni.
Egipt zasłynął jako ośrodek różnych kultów, które zaczęły się szeroko rozprzestrzeniać w imperium, a zwłaszcza w samym Rzymie, gdzie wzbudzały niezadowolenie cesarskie niektórych władców, powodując nawet posunięcia prawne w celu zlikwidowania kultów egipskich.
Religia egipska z czasów faraonów wciąż była żywa, chociaż była na wskroś przesycona wpływami panteonu greckiego, czego przykładem może być Serapis – będącym synkretycznym połączeniem cech i atrybutów Apisa i Ozyrysa z cechami bogów greckich (Zeusa, Dionizosa i Asklepiosa).
Kres cywilizacji starożytnego Egiptu (w jej klasycznym wymiarze i zabarwionym jeszcze grecką kulturą w późniejszym okresie) położył nie Rzym, ale chrześcijaństwo, które w zasadniczy sposób przeobraziło kulturę Egiptu, chociaż wpływ starożytnych kultów egipskich sięgnął i tutaj, czego przykładem jest według niektórych podobieństwo Dziewicy Maryi z Dzieciątkiem do Izydy i małego Horusa, idee Sądu Ostatecznego i stworzenie świata przez boskie słowo, liczne przykazania moralne, czy we wspominanej już warstwie ikonograficznej postać świętego Jerzego walczącego ze smokiem (Horus zabijający Setha pod postacią krokodyla), świetlna aureola nad głową chrześcijańskich świętych – dysk słoneczny nad głową bogów egipskich (Sachmet, Hator, Horus, Ra).
Umowną i symboliczną datą zakończenia epoki starożytnego Egiptu jest rok 395 (nie wszyscy badacze się z tą datą zgadzają), a więc data podziału państwa rzymskiego przez Teodozjusza Wielkiego na dwie części. Do uznania tej daty jako cezury skłoniło również uczonych datowanie najpóźniejszej znanej nam inskrypcji hieroglificznej z wcześniejszego roku –394, co w jakimś stopniu ma również swój symboliczny charakter. Po roku 395 Egipt, w znacznym już stopniu chrześcijański, wszedł w orbitę dziejów części wschodniej – Bizancjum, otwierając nowy rozdział swych dziejów.
Podsumowując, Egipt w okresie rzymskim przekształcono w prowincję, która została zobowiązana do pokrywania jednej trzeciej zapotrzebowania Cesarstwa w zboże, co spowodowało gwałtowny wzrost podatków i szereg krwawo tłumionych powstań. Pomimo pozorów przestrzegania tradycji (budowa i dekoracja świątyń) cesarze rzymscy traktowali Egipt jako własność i źródło surowców. Egipt pod rządami rzymskimi nie uzyskał żadnej autonomii. Najwyższą władzę lokalną posiadał prefekt rzymski, a porządku w państwie strzegło kilka legionów. Aleksandria pozostawała jednym z głównych ośrodków Cesarstwa i stolicą nauki. Egipt był jednym z pierwszych terenów rozprzestrzenienia się chrześcijaństwa, choć ostatnią świątynię pogańską Izydy na File, zamknięto dopiero za panowania Justyniana w 526.
