Rozdziały
Hunowie byli ludem koczowniczym żyjącym we Wschodniej Europie, na Kaukazie i w Centralnej Azji pomiędzy I a VII wiekiem n.e. To z powodu tego wojowniczego ludu doszło do Wielkiej Migracji ludów barbarzyńskich na zachód i upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego.
Według przekazów, Hunowie pierwotnie zamieszkiwali ziemie na wschód od rzeki Wołga, które były częścią Scytii. Pojawienie się Hunów związane jest z migracją na zachód plemienia scytyjskiego – Alanów.
W 91 roku n.e. Hunowie mieli się znajdować niedaleko Morza Kaspijskiego, a do roku 150 n.e. przenieśli się na południowy-wschód, na Kaukaz. Do 370 roku n.e. Hunowie ustabilizowali swoją krótką dominację w Europie.
Kim byli Hunowie?
Hunowie w rzeczywistości byli konfederacją „zbrojnych band wojowników”, które oddziaływały na inne grupy, aby umocnić swoją pozycję wojskową na terenie Stepu Euroazjatyckiego, między IV a VI wiekiem n.e. Historyk Peter Heather twierdzi, że swoją pozycję zdobyli za pomocą nagłych napadów i podporządkowywania sobie sąsiednich grup. Rzymski historyk Ammianus Marcellinus, tworzący w późnym okresie Cesarstwa Zachodniego, stwierdził że rezydowali oni „za Morzem Azowskim, niedaleko zamarzniętego oceanu”. Z kolei Hieronim ze Strydonu wiąże ich ze Scytami.
Hunowie w odczuciu cywilizacji rzymskiej i chrześcijańskiej jawili się jako uosobienie najgorszych biblijnych demonów – Goga i Magoga – które miały zapowiadać koniec świata. Źródła nie dostarczają żadnych świadectw istnienia narodowej świadomości wśród Hunów, ani nawet silniejszego poczucia solidarności.
Taktyka wojenna Hunów
Strategikon – dzieło z około roku 600 n.e. – mówi, że Hunowie i Awarzy cieszyli się reputacją znakomitych wojowników. Ich taktyka w dużej mierze opierała się na nagłym i zaskakującym uderzeniu oraz niszczeniu zapasów przeciwnika. Co więcej, nie rozbijali ufortyfikowanych obozów, a nocowali na polach do wypasu zgodnie z przynależnością do klanu, gdzie chronili swoje konie. Na czas kampanii wojennej Hunowie zabierali ze sobą duże ilości tych zwierząt, tak aby umożliwić sobie szybkie przemieszczanie się (wymieniano zmęczone konie) oraz sprawić wrażenie posiadania liczebniejszego wojska.
Linię bojową tworzono bardzo wczesnym rankiem, aby maksymalnie zaskoczyć wroga. Według Strategikonu Hunowie nie tworzyli zwartej linii bojowej jak Rzymianie lub Persowie, a w odwodzie mieli pokaźne siły, aby móc przygotować zasadzki oraz zapewnić rezerwę. Wojsko zwykle podzielone było na oddziały zgodnie z przynależnością do klanu. Na dalekich tyłach wojska znajdowały się bagaże, zapasy i wolno stojące konie, które były dobrze chronione przez straże.
Hunowie preferowali walkę na długich dystansach, organizowali zasadzki, okrążenia oraz improwizowane ucieczki. Po odniesieniu zwycięstwa Hunowie zwykle udawali się w pogoń za uciekającym wrogiem i nieustępliwie go nękali. Kiedy przeciwnik schronił się w twierdzy, przystępowano do oblężenia.
Uzbrojenie Hunów
Strategikon wspomina, że Hunowie używali w walce mieczy, łuków i lanc, jednak zwykle wojownik uzbrojony był w łuk i lancę, które stosował zależnie od sytuacji na polu bitwy. Konie przybierano w pikowany len, wełnę a czasem kropierz z żelaza, kiedy sami zakładali kaftany oraz pikowane nakrycia na głowę. Historycy uważają także, że to Hunowie jako pierwsi stosowali langsaks, czyli jednosieczny nóż bojowy o długości całkowitej ok. 60 cm., który używany był powszechnie w okresie wielkiej wędrówki ludów.
Przekazy historyczne
Najwcześniejsza wzmianka o Hunach pojawia się w II wieku p.n.e. za sprawą Klaudiusza Ptolemeusza, który umieszcza ich pośród ludów europejskiej Sarmacji. Analiza jego tekstu pozwala na przyjęcie, że ówcześni Hunowie żyli pomiędzy Donem a Manyczem na północy, górnym biegiem Kubania na południu i Morzem Azowskim na zachodzie. Na wschodzie ich terytorium mogło się rozciągać aż do Morza Kaspijskiego i regionu ujścia Wołgi. Wydaje się, że w ciągu następnych dwóch stuleci nie zmienili oni miejsca pobytu, ponieważ Ammianus Marcellinus nadal umieszcza ich „za maeockimi bagnami”, czyli w pobliżu Morza Azowskiego.
Rzymianie zaczęli sobie zdawać sprawę z obecności Hunów, kiedy tysiące Gotów zostało zmuszonych emigrować w kierunku Dolnego Dunaju w roku 376 n.e. – barbarzyńcy szukali ziem, na których mogli się schronić przed dzikimi hordami Hunów. Takie nagłe pojawienie się Hunów w rzymskiej historiografii, rodzi podejrzenia, że Hunowie przekroczyli Wołgę znacznie wcześniej. Wpierw najechali ziemie Alanów, którzy zamieszkiwali ziemie na wschód od Donu. Hunowie zabili wielu z nich, część zabijając lub zmuszając do ucieczki na zachód.
Po podporządkowaniu Alanów, Hunowie i ich sojusznicy rozpoczęli plądrowanie osiedli wschodnich Gotów – Ostrogotów, na zachód od Donu. Ich król Hermanaryk dzielnie dowodził obroną przed Hunami. Według Ammiana Marcellinusa ostatecznie jednak popełnił samobójstwo w roku 375 n.e. widząc, że nie jest w stanie ochronić swego ludu przed Hunami.
Po tych wydarzeniach Ostrogoci podporządkowali się Hunom, chociaż nadal byli rządzeni przez własnego króla. Część Ostrogotów nie pogodziła się jednak z huńską dominacją i nawiązała kontakt z wodzem Wizygotów Atanarykiem. Hunowie jednak niespodziewanie przekroczyli Dniestr i pobili Atanaryka, zanim ten zdołał połączyć się z niezadowolonymi Ostrogotami. Pokonani Wizygoci schronili się albo w regionie Karpat, albo w Tracji, gdzie Rzymianie pozwolili im się osiedlić. W Tracji jednak wkrótce podnieśli bunt i w roku 378 n.e. pokonali Rzymian pod Adrianopolem.
Hunowie nie stanowili nigdy jednego organizmu politycznego. Dowodzi tego fakt, że część Hunów przyjęła status sprzymierzeńców i wspólnie z Gotami oraz Alanami osiedliła się w Panonii. Ci Hunowie brali następnie udział w wojnach Cesarstwa Rzymskiego, w roku 384 n.e. walcząc przeciwko Jutungom w służbie Walentyniana II, zaś w roku 388 pomagając Teodozjuszowi I pokonać uzurpatora Maksymusa. W roku 394 n.e. wojownicy huńscy z Tracji ponownie zostali najęci przez Teodozjusza, kiedy ten walczył z uzurpatorem Eugeniuszem.
Pewnym jest, że pod koniec IV wieku n.e. nie można było mówić o jednym dowódcy wszystkich Hunów, gdyż do roku 395 n.e. żaden Hun (oprócz wątpliwego Balambera) nie jest wspomniany z imienia w źródłach.
W 395 roku n.e. Hunowie rozpoczęli pierwszą dużą inwazję na Wschodnie Cesarstwo, najeżdżając Trację, opanowując Armenię i plądrując Kapadocję. Udało się im wtargnąć do Syrii, zagrozić Antiochii oraz prowincji Augusta Euphratensis. Rzymskie wojska Teodozjusza I były całkowicie pochłonięte sytuacją w zachodniej części Imperium, z tego względu Hunowie bez przeszkód plądrowali ziemie na wschodzie. Dopiero eunuch Eutropiusz znajdujący się na dworze cesarza Arkadiusza w latach 397-398 n.e. wyparł Hunów (przy pomocy Gotów) z prowincji azjatyckich do Armenii i poza Kaukaz.
Po starciu z Rzymianami, następnie Hunowie najechali Imperium Sasanidów, docierając pod stolicę Ktezyfon. Ostatecznie jednak w wyniku kontrataku sasanidzkiego ponieśli ciężkie straty i musieli porzucić większość swojej zdobyczy.
Część Hunów na ten czas zamieszkała w Panonii i dzisiejszej wschodniej Rumunii. Z tych ziem miały ruszać kolejne wypady huńskie pod wodzą niejakiego Uldina, którego źródła nazywają królem (regulus). Uldin w latach 404-405 n.e. rozpoczął rajd na Trację bez zamiaru trwałej okupacji. W kwietniu 406 roku n.e. Hunowie w służbie dowódcy wojsk cesarstwa zachodniego, Stylichona, przyczynili się do pokonania gockiego króla Radagajsa w bitwie pod Fiesole.
W roku 408 n.e. Uldin ponownie zaatakował Trację, zdobywając Castra Martis (obecna Kuła) w Mezji. Jednakże wkrótce wiele jego wojsk, przekupionych przez cesarza, opuściło go, inne zaś zostały zniszczone, tak że Uldin z trudnością przedostał się na północny brzeg Dunaju, gdzie słuch po nim zaginął. W roku 409 oddział trzystu Hunów walczył po stronie Rzymian przeciwko gocko-huńskiej armii Ataulfa, co było kolejnym widomym znakiem tego, iż grupy Hunów walczyły po stronie tego, kto im dobrze zapłacił.
W roku 412 n.e. Rzymianie zawarli traktat z kolejnym huńskim „królem”, Charatonem, którego siedziba prawdopodobnie znajdowała się w Panonii. W 422 roku n.e. Hunowie najechali pod wodzą Rugi Trację i zagrozili samemu Konstantynopolowi. Zgodnie z traktatem rozjemczym cesarstwo miało im co roku wypłacać 350 funtów złota.
W roku 425 n.e. Flawiusz Aecjusz, który był niegdyś zakładnikiem Hunów i od tej pory pozostawał z nimi w zażyłych stosunkach, przyprowadził podobno 60 tys. Hunów na pomoc uzurpatorowi Janowi. Jan został zabity przez siły cesarza Walentyniana III klika dni przed przybyciem huńskich posiłków, jednak ich obecność pozwoliła Aecjuszowi na wytargowanie dla siebie przebaczenia i stanowiska. Na jego prośbę Hunowie mieli powrócić, nie wyrządzając szkody. W roku 432 n.e. Ruga wsparł Aecjusza, pomagając mu w przywróceniu jego władzy w Rawennie, za co w następnym roku Hunowie otrzymali prowincję Pannonia Prima.
Mając zapewniony pokój z cesarstwem zachodnim, Ruga zagroził cesarstwu wschodniemu, oświadczając, że zamierza rozpocząć wojnę z plemionami uważanymi przez niego za jego poddanych, które niegdyś uciekły na terytorium bizantyńskie. Rzymianie rozpoczęli negocjacje, w wyniku których zawarto traktat, który podwyższał należny Hunom trybut do 700 funtów złota.
W roku 436 n.e. Hunowie wespół z Aecjuszem zniszczyli burgundzkie królestwo Wormacji. W latach 436 do 439 n.e. huńskie oddziały wspierały także Rzymian w walce z Wizygotami na terenie Galii, dopóki nie zostały przez tych ostatnich zniszczone. W roku 441 ponownie jednak wybuchła wojna pomiędzy Hunami a cesarstwem wschodnim. W jej trakcie Hunowie zniszczyli takie miasta, jak Viminacium, Margus, Singidinum (obecny Belgrad) oraz kluczową twierdzę Sirmium.
Rozmiary klęski cesarstwa obrazują twarde warunki pokoju z roku 447 n.e. Roczny trybut miał być podniesiony do wysokości 2100 funtów złota, a ponadto Rzymianie mieli zapłacić 6000 funtów trybutu zaległego. Huńscy uciekinierzy mieli być wydani i miano nie udzielać im schronienia w przyszłości, a na południe od Dunaju cesarstwo miało utworzyć szeroki na pięć dni drogi pas ziemi niczyjej, tak by łatwo można było kontrolować ruchy armii.
Attyla
Po śmierci Rugi władzę nad Hunami objął Bleda, a potem Attyla (od 444 lub 445), który zapewne zamordował poprzednika. Bez wątpienia Attyla był najpotężniejszym w historii władcą Hunów, jednak jak wielu historyków uważa, nie tak potężnym jak się nam wydaje. Kontrolował on Panonię i niektóre ziemie przyległe, był władcą Hunów, Gotów i Gepidów oraz być może innych grup. W jego przypadku nie jest też czymś pewnym, czy panował on nad wszystkimi Hunami (w szczególności dotyczy to Hunów północnokaukaskich).
Celem polityki Attyli było zmuszenie Rzymian do uregulowania kwestii płacenia trybutu, a jego kampanie nie miały na celu podboju, a jedynie zapewnienie stałego dopływu funduszy. Organizm państwowy Attyli dowiódł po jego śmierci, że jest nietrwały. Po śmierci Attyli w roku 453 n.e. konfederacja plemion uległa rozpadowi, a każdy z jego synów otrzymał dowództwo w innej grupie.
Stopniowo siła Hunów ulegała osłabieniu. Grupy koczownicze była w dużej mierze germańskie, co doprowadziło do otwartego buntu o przywództwo. Król Gepidów Ardaryk stanął na czele buntu koalicji różnych ludów przeciwko Hunom, pokonując ich w roku 454 albo 455 n.e. w bitwie nad rzeką Nedao. W starciu tym Hunowie ponieśli poważne straty, a na polu bitwy zginął najstarszy syn Attyli – Ellak. Wielu z tych, którzy przeżyli, udało się w kierunku stepów nadczarnomorskich, gdzie władzę miał nad nimi przejąć kolejny syn Attyli, Ernak.
Miały miejsce jeszcze próby oddziaływania Hunów na cesarstwo bizantyjskie, jednak z nikłym skutkiem. Niejaki Dengizich, zajął miejsce poległego brata Ellaka. W roku 467 n.e. zażądał od cesarza wschodniorzymskiego Leona I zawarcia traktatu i otwarcia targowiska, na którym Hunowie mogliby handlować z Rzymianami, spotkali się jednak z odmową. Doszło do konfliktu, w wyniku, którego Dengizich i jego Hunowie w roku 469 n.e. zostali pokonani w bitwie, a głowa jego samego została wystawiona w Konstantynopolu na widok publiczny.
Bitwa nad rzeką Nedao była momentem dziejowym, kiedy to Hunowie stracili swoją supremację w Europie i stopniowo zniknęli z kart dziejowych. Większość huńskich plemion o rodowodzie koczowniczym powróciła na stepy i została włączona w nowe grupy plemienne.
