Mur Hadriana (Vallum Hadriani), nazywany także Wałem Hadriana, wzniesiony został w latach 121 – 129 n.e. przez cesarza Hadriana. Stanowił symboliczną, północną granicę Imperium Rzymskiego w Brytanii. Umocnienia, biegły od Bowness nad zatoką Solvay do Wallsend nad rzeką Tyne przez około 70 mil rzymskich, czyli około 118 km. Wał przecinał wyspę od morza do morza.
Pogląd, że mur był konstrukcją obronną i miał powstrzymać barbarzyńców przed najazdami jest obecnie mocno kwestionowany przez naukowców. Przyjmuje się, że mur bardziej wyznaczał granicę i stanowił barierę symboliczną niżeli obronną – z pewnością na takiej długości ciężko było uniemożliwić przekroczenie wałów.
Wysokość muru wynosiła na większości odcinków około 4, 5 metra. Przecinał on półwysep w miejscu bardzo wąskim i zabezpieczał przed atakami plemion górskich z terenów dzisiejszej Szkocji. Wbrew nazwie nie był to wał ziemny. Wschodnia część muru zbudowana została z kamienia i cegły, a zachodnia z darni.
Co 500 metrów rozmieszczono wieże strażnicze, a co 1, 5 kilometra niewielkie forty. Na zapleczu znajdowały się drogi, a na przedpolu fosy. Do budowy zabytku użyto 750.000 m3 kamieni.
To imponujące dzieło inżynierii wojskowej wybudowano w ciągu zaledwie kilku lat. Głównymi budowniczymi byli stacjonujący tam legioniści (3 legiony) oraz oddziały posiłkowe, bowiem to wojsko wykorzystywano do prac na granicach. Granica Hadriana stała się domem dla 10 tysięcy żołnierzy.
Główne przeznaczenie Muru Hadriana było inne niż tradycyjnych murów miejskich. Wał Hadriana nie był zwykłą barierą powstrzymującą napór plemion z Północy, lecz pełnił także ważną funkcje polityczną. Zapobiegał on bowiem kontaktom wojowniczych Brygantów z plemionami kaledońskimi, głównie Selgowami, kontrolując dostęp do strefy granicznej.
Wał Hadriana składał się z 6 elementów: muru z rowem od frontu; strażnic milowych (burgów) rozmieszczonych co 1 milę rzymską; wieżyczek strażniczych – po 2 na odcinku każdej mili; castelli, czyli obozów warownych dla oddziałów auxiliari; vallum, tzn. podwójnego nasypu ziemnego przedzielonego wolną przestrzenią i głębokim rowem; drogi wojskowej biegnącej za Murem.
Biegnący równolegle do Stangate Line (w połowie lat osiemdziesiątych I wieku n.e. rozpoczęto konstrukcje systemu obronno – komunikacyjnego, usytuowanego na pograniczu dzisiejszej Anglii i Szkocji) płaskodenny rów, o kilkumetrowej głębokości, poprzecinany był groblami łączącymi forty zaplecza Stanegate Line z czołem umocnień Wału Hadriana. Do rowu przylegał od północy kilkumetrowej wysokości i, co najmniej 2, 5-metrowej szerokości kamienny mur (rzecz dotycz wschodniego i środkowego sektora omawianej linii obronnej), względnie wał torfowo-kamienny, w jego zachodnim sektorze.
Strażnice milowe (burgi) mogły pomieścić w części koszarowej 30-50 ludzi, natomiast wieżyczki strażnicze spełniały funkcje obserwacyjne i sygnalizacyjne, choć mogły również dawać schronienie siłom patrolowym.
Droga wojskowa nie była prawdopodobnie częścią pierwotnego schematu, lecz późniejszym dodatkiem (najwcześniejszy kamień milowy pochodzi bowiem z 213 roku n.e.). Biegła ona północnym nasypem vallum, co świadczy, że element ten przestał pełnić swe wcześniejsze funkcje. Prace konstrukcyjne wykonywały legiony i w niewielkim stopniu oddziały floty. Pierwotnie 76-milowy wał składał się z 45-milowego (ok. 66 km) wschodniego sektora kamiennego o szerokości 3 metrów i wysokości 6, 1 m oraz 31-milowego (ok. 46 km) odcinka drewniano – ziemnego o szerokości 4, 5 m i wysokości 3, 6 m. Dopiero później dobudowano na wschodzie 4 mile (ok. 5, 9 km) tzw. „wąskiego wału” (2, 4 m szerokości na 3, 6 m wysokości), biegnącego aż do Segedunum (Wallsend). Wtedy też zastąpiono „wąskim wałem” 5-milowy (7, 4 km) odcinek wału drewniano – ziemnego na zachód od Irthing. Na zachodzie, gdzie Wał Hadriana przecinał terytorium Brygantów, wysunięto poza niego 4 castella: Blatobulgium (Birrens), Castra Exploratorum (Netherby), Banna (Bawcastle) i Broomholm – jako placówki sprawujące kontrolę nad tą częścią terytorium Brygantów, która pozostawała poza granicami rzymskiej prowincji.
Uzupełnieniem Wału Hadriana był system obrony wybrzeża na jego obu flankach. Od zachodniego końca Wału w Maia (Bowness-on-Solway) do St. Bees Head ciągnął się, na przestrzeni prawie 40 mil (ok. 60 km), system burgów milowych i więź strażniczych, wzmocniony przez 4 castella: Bibra (Backfood), Alauna (Maryport), Gabrosentum (Burrow Walls) i Tunnocelum (Moresby) zbudowany ok. 128 roku n.e. W tym samym czasie lub nieco później, resztę wału drewniano-ziemnego zastąpiono kamiennym murem (tzw. „średni wał” o grubości 2, 8 metra). System obrony wschodniego wybrzeża skręcał od Segedunum (Wallsend) w kierunku rzeki Tyne i wzdłuż jej południowego brzegu dochodził do Arabei (South Shields), gdzie stacjonowała ala jazdy i oddział floty.
Pierwotny system obrony Wału składał się z 12 obozów, razem z przyczółkowym castellum w Pons Aelius (Newcastle) dla 500 ludzi. Po przedłużeniu Wału do Segedunum oraz uzupełnieniu jego centrum 4 obozami – Aesica, Brocolitia, Magnis, Uxellodunum – ich ilość wzrosła do 17; łącznie garnizon liczył ok. 9500 ludzi.
Oddziały tego garnizonu pochodziły z północnej Brytanii i Walii, skąd ewakuowano część obozów. O ile załogi burgów milowych (średnio 30 ludzi) nie były wydzielone z załogi castellum, lecz z innych oddziałów, to ogólna liczbę wojsk na Wale Hadriana należałoby podnieść o ok. 2400 ludzi.
Mur Hadriana stał się wzorem dla podobnych budowli wznoszonych przez Rzymian w innych miejscach imperium, jak na przykład nad Renem w Górnej Germanii czy na północ od rzeki Aluty w pobliżu Karpat. W północnej Afryce na początku III wieku n.e. powstał natomiast liczący ponad tysiąc kilometrów limes Tripolitanus, doskonale zabezpieczający rzymskie posiadłości przed pustynnymi plemionami.
Mur Hadriana stracił na swym znaczeniu i zaczął popadać w ruinę, gdy następca Hadriana, Antoninus Pius, wybudował na północ od niego nowe fortyfikacje, zwane murem Antoninusa. Jednak później Rzymianie wyparci z wału Antoninusa powrócili na wał Hadriana, który odnowili. Finalnie, mur Antoninusa pomyślany jako zapora przed wojowniczymi plemionami Piktów z Kaledonii, nigdy nie spełnił pokładanych w nim nadziei.
