Rozdziały
Dyscyplina w rzymskiej armii przez wieki była wzorem naśladowanym przez władców europejskich. Aby utrzymać dobrze wyszkolonych i posłusznych żołnierzy należało wprowadzić niezwykle surowe prawo wojskowe, któremu podlegać mieli zarówno zwykli szeregowi, jak i wyżsi stopniem. Zabieg ten miał przede wszystkim wywołać w legionistach całkowite oddanie dowódcy. Wojak miał się bardziej bać tego co może go spotkać w rzymskim obozie za nie wykonanie zadania, niż śmierci na polu bitwy. Jednocześnie wprowadzono system nagród, który miały motywować żołnierzy do jeszcze lepszej walki i poświęceń.
W armii panował ścisły porządek wewnętrzny, doprowadzony nieraz do pedanterii. W oddziałach starannie prowadzono różnorodne księgi, wykazy nagród, służb, odkomenderowań i urlopów. Istniał szczegółowy regulamin służby wartowniczej. Zarówno drobne, jak i poważne wykroczenia karano natychmiast.
Żołnierz rzymski zaczynając służbę składał wojskową przysięgę początkowo na wierność Senatowi i Ludowi Rzymskiemu, a w okresie cesarstwa swojemu generałowi oraz władcy. Było to tzw. sacramentum. Wedle tej przysięgi legionista godził się na wszelkie cierpienie, kary, a nawet śmierć – związane z obroną wspomnianych wartości. Wstępując do legionów, obywatele rzymscy robili to dobrowolnie i z racji tego nie byli żołdakami na siłę wcielonymi do armii, ale w pełni odpowiedzialnymi za swoje decyzję ludźmi. W końcu była to armia zawodowa. Żyli z tego.
Dyscyplina w armii była niezwykle surowa. Generał posiadał nawet prawo do natychmiastowego skazania na śmierć każdego jemu podległego żołnierza za nawet najdrobniejsze przewinienie.
Polibiusz dzieli kary w wojsku wydawane przez dowódcę na dwie kategorie: przestępstwo oraz nieposłuszeństwo.
Przestępstwo
- fustuarium albo bastinado – zgodnie z sądem wojennym za dezercję lub zaniedbanie obowiązku żołnierz zostawał ukamienowany lub zabity pałką na śmierć przed żołnierzami, których życie było zagrożone w wyniku przestępstwa winnego. Żołnierz, który uciekł i uniknął kary nie był ścigany, a zostawał skazany na wieczne wygnanie z Rzymu..
- pecunaria multa – potrącenie z żołdu.
- bicie żołnierza przed centurią, kohortą lub legionem.
- odebranie wojskowej przysięgi, sacramentum.
- wrzucenie skazańca w worku z wężami do rzeki bądź jeziora za zdradę lub kradzież.
Nieposłuszeństwo
- decimatio (dziesiątkowanie, decymacja) – forma niezwykle surowej kary stosowanej wobec tchórzliwej bądź zbuntowanej grupy żołnierzy. Kohorta skazana na zdziesiątkowanie była dzielona na grupy żołnierzy po dziesięciu. Każdy losował losy i ten któremu się nie powiodło zostawał zabity przez swoich dziewięciu towarzyszy poprzez ukamienowanie bądź ubicie pałkami. Ci którzy przeżyli otrzymywali jęczmień zamiast mąki i karani byli dodatkowo kwaterowaniem poza umocnionym obozem do czasu, aż zmazali swoje przewiny w walce. Ze względu na poważne osłabienie stanu osobowego stopniowo zaniechano stosowania decymacji.
- castigatio – bicie przez centuriona i jego podwładnych albo przez animadversio fustium.
- ograniczenie racji żywnościowych, bądź dawanie żołnierzowi jęczmienia zamiast zwykłego zboża.
- bicie winnego (przy pomocy flagrum), które przynosiło o wiele więcej cierpienia niż bicie zwykłą pałką. Flagrum był rodzajem bicza, opatrzonym rękojeścią (zazwyczaj drewnianą), który składał się z trzech dość długich rzemieni, zakończonych metalowymi haczykami, które przy każdym uderzeniu wyrywały cząsteczki ciała i unosiły je ze sobą. Końcówki biczów zawijały się i raniły również przód ciała, choć używano go do chłostania pleców i pośladków skazańca.
- gradus deiectio – zmniejszenie stopnia.
- missio ignominiosa – haniebne wydalenie.
- utrata korzyści płynących z długiej i dobrej służby.
- militiae mutatio – przekazanie winnemu hańbiących obowiązków.
- szybka egzekucja.
- munerum indictio – nałożenie dodatkowych obowiązków.
Jeśli przy sprawdzaniu warty nie znaleziono wartownika na posterunku lub zastano go śpiącego, to następnego dnia stawał on przed sądem wojennym. W przypadku wyroku skazującego trybun wojskowy dotykał winnego trzciną i wówczas żołnierze, przeważnie jego koledzy, bili go kijami lub rzucali w niego kamieniami.
Dowódcy posiadali bardzo duże uprawnienia dyscyplinarne. Konsul mógł w drodze dyscyplinarnej karać nawet śmiercią i posiadał także prawo decymacji, czyli karania śmiercią co dziesiątego żołnierza każdego oddziału.
Trybun natomiast miał prawo nakładać karę pieniężną oraz stosować najbardziej surowe kary cielesne, od chłosty po kamieniowanie włącznie, czyli de facto wydawał wyroki śmierci.
Największą rolę w utrzymaniu surowej dyscypliny odgrywał jednak centurion. Jako bezpośredni przełożony szeregowych żołnierzy, sprawował nad nimi ciągły nadzór i reagował natychmiast na wszelkie wykroczenia swoich podwładnych.
System kar w armii rzymskiej przedstawia Polibiusz:
Żołnierze muszą być posłuszni trybunom, a ci znowu konsulom. Trybun ma prawo nakładać karę pieniężną, fantować i skazywać na chłostę, a to samo prawo mają w stosunku do sprzymierzeńców prefekci. Biczuje się także tego, który coś ukradł w obozie; również tego, co złożył fałszywe świadectwo; dalej, jeżeli kogoś ż młodych ludzi przyłapie się na frymarczeniu ciałem; wreszcie tego, który trzy razy za tę samą winę był karany grzywną. Te więc sprawki karzą jako przestępstwa. Za tchórzostwo zaś i hańbę żołnierską ustalają następujące zarzuty: jeżeli ktoś fałszywie zamelduje trybunom o swym walecznym czynie, aby otrzymać odznaczenie; tak samo jeżeli ktoś, postawiony na posterunku, wskazane mu miejsce ze strachu opuści; podobnie wreszcie, jeżeli wśród samej walki z trwogi coś ze swej broni odrzuci. Dlatego też niektórzy na swych stanowiskach narażają się na oczywistą śmierć, gdy napiera na nich o wiele liczniejszy nieprzyjaciel, nie chcąc opuścić szyku z obawy przed karą w obozie. Niektórzy zaś straciwszy w samej walce tarczę, miecz lub inną część broni, jak szaleńcy rzucają się na nieprzyjaciół w nadziei, że albo odzyskają to, co stracili, albo poniósłszy śmierć unikną niezawodnej hańby i zniewagi ze strony towarzyszy. Jeżeli zaś kiedy ten sam wypadek zdarzy, się wielu ludziom, tak że całe manipuły pod naciskiem nieprzyjaciół opuszczą stanowiska, to zarzucają wprawdzie karę biczowania lub tracenie wszystkich, natomiast znaleźli załatwienie sprawy zarówno pożyteczne, jak i wzbudzające lęk. Oto trybun zgromadza legion, wprowadza na środek dezerterów, oskarża ich w ostrych słowach, i ostatecznie wybiera bądź pięciu, bądź ośmiu, bądź dwudziestu, w ogóle zawsze, uwzględniając liczbę winowajców, tak że by mniej więcej trafić na każdego dziesiątego. Tylu ze wszystkich, co stchórzyli, wybiera losem, a wylosowanych każe niemiłosiernie okładać kijami. Reszcie daje należne im zboże w jęczmieniu, a nie w pszenicy i każe obozować poza ubezpieczającym wałem. Ponieważ więc niebezpieczeństwo i obawa przed losowaniem, którego wynik jest niewiadomy, na równi wszystkim zagraża, a przydział gorszego zboża wszystkich tak samo dotyka, przeto według zwyczaju czyniono, co było możliwe, żeby z jednej strony rzucić postrach, z drugiej zmazać winę.
– Polibiusz, Dzieje, VI.37-38
Największą karą jaka mogła spotkać legion, było całkowite rozwiązanie jednostki. Spotkało to trzy zbuntowane legiony nadreńskie: I i IV Macedonica oraz XVI Gallica. Legiony te przyłączyły się do powstania Juliusza Civilisa (lata 69-70 n.e.) w Galli. Po stłumieniu powstania przez Petiliusa Cerialisa, cesarz Wespazjan rozwiązał te legiony. W miejsce zhańbionych legionów, powołał on wraz z synem Domicjanem, nowe oddziały. W części składały się one ze zbuntowanych żołnierzy, ale legiony te miały już inne nazwy. Nowe dwa legiony wysłano z dala od Germanii.
Nagrody
Natomiast za okazane w walce męstwo i dobre wykonywanie wszelkich obowiązków żołnierze otrzymywali liczne nagrody, które miały ich motywować do jeszcze wydajniejszej pracy i walki. Wśród nagród dla zwykłego piechura, można wyróżnić:
- odczytanie przed frontem oddziału nazwiska wyróżnionego;
- przyznanie honorowego naramiennika, pierścienia lub proporczyka;
- przyznanie prawa do noszenia na piersi małej tarczy ze srebra;
- nagrodzenie, za męstwo w walce, różnego rodzaju wieńcami: wieniec złoty (corona muralis) za wdarcie się na mury jako pierwszy; wieniec ze złotych dziobów okrętowych (corona navalis) za wdarcie się na okręt nieprzyjacielski; wieniec z liści laurowych (corona civica) za uratowanie życia towarzyszowi w czasie bitwy.
Oficerowie nagradzani byli honorowymi sztandarami, włóczniami lub wieńcami ze złota. Za dzielność wykazaną w boju nadawano również medaliony wykonane z brązu, srebra lub złota, które czasami inkrustowane były złotem. Nazywano je „głowami” (phalerae) i ozdabiano nimi pancerz. Na zbroi umieszczano także srebrne i złote obręcze (torki) oraz armillae.
Pieniężnymi donatywami nagradzano całe oddziały za zasługi wojenne lub dla podniesienia morale. Najwyższym wyróżnieniem dla naczelnego wodza było odbycie triumfu w Rzymie, który był dowodem szczególnego uznania senatu za samodzielnie prowadzoną i wygraną wojnę, w której zginęło minimum 5000 żołnierzy nieprzyjaciela.
W czasach cesarstwa nie można było odznaczać żołnierzy niezależnie od ich rangi. Nikt poniżej rangi centuriona nie mógł dostać wieńców za zdobycie muru lub fosy. Centurion mógł otrzymać nagrody takie jakie dostawali szeregowi legioniści, a do tego jeszcze wieniec ze złota. Zasłużeni młodzi trybunowie i centurioni otrzymywali hasta pura (albo hasta donatica) – włócznię bez grotu („bez żelaza”). Znana jest historia przyznania hasta pura urzędnikowi Tyberiuszowi Klaudiuszowi Balbilus’owi i prawdopodobnie także wręczenia mu corona aurea przez cesarza Klaudiusza w czasie triumfu, urządzonego z okazji podboju Brytanii w 44 roku n.e. Wydaje się że Balbilus otrzymał taki tytuł raczej honorowo. Znaczenie włóczni nie zostało do dziś wyjaśnione, podobnie jak wieńca ze złota – corona aurea. Starsi trybunowie mogli dostać dwa złote wieńce, dwie hastae purae ze srebra oraz dwie złote miniaturki vexilla. Legaci mieli prawo do trzech odznaczeń każdego typu, a namiestnicy prowincji i konsulowie do czterech. Hasta pura wręczana była primus pilus – centurionowi I kohorty – po odbyciu służby.
System nagród w armii rzymskiej przedstawia Polibiusz:
Pięknie też młodzież zachęcają do narażania się na niebezpieczeństwa. Skoro bowiem odbędzie się jakaś walka i niektórzy odznaczą się dzielnością, wódz, zwołuje na wiec wojsko każe stanąć przy sobie tym, których jakiś wyjątkowy czyn potwierdza opinia publiczna. Najpierw więc chwali każdego za okazaną dzielność oraz jeżeli jeszcze coś innego znajdzie się w ich życiu, co zasługuje na zaszczytną wzmiankę, następnie obdarza włócznią tego, który zranił nieprzyjaciela, tego zaś, który nieprzyjaciela zabił i ściągnął mu zbroję, o ile jest pieszym żołnierzem – czarą ofiarną, o ile jest jeźdźcem rzędem na konia, choć pierwotnie tylko włócznia była nagrodą. A otrzymuje te nagrody nie wtedy, jeżeli, w linii bojowej albo przy zdobywaniu miasta zrani kilku nieprzyjaciół albo ściągnie z nich zbroję, lecz jeżeli zajdzie się przy utarczkach z nieprzyjacielem albo przy innych tego rodzaju okazjach, gdzie nie ma konieczności walczyć w pojedynkę, on jednak dobrowolnie i z własnej woli wda się w ten bój. Tym, którzy przy zajmowaniu miasta pierwsi wyjdą na mur, daje złoty wieniec. Tak samo i tych, którzy osłonili tarczą i ocalili kogoś z obywateli lub sprzymierzeńców, odznacza wódz podarkami, a także ocaleni mają swego zbawcę obdarzyć wieńcem; jeżeli zaś dobrowolnie tego nie uczynią, to zmuszają ich trybunowie wyrokiem sądowym. Ocalony czci swego zbawcę nawet przez całe życie i zobowiązany jest wszystko dlań uczynić, jak syn dla ojca. Przez taką zachętę nie tylko tych, co osobiście to słyszą, zagrzewają do współzawodnictwa i zapału w walkach, lecz także tych, co zostali w domu. Wszak owi, którzy uzyskali takie dary poza sławą w obozie i bezpośrednim rozgłosem ? także po powrocie do ojczyzny biorą udział w pochodzie triumfalnym wyróżnieni odznakami, bo tylko im, których z powodu dzielności zaszczycili wodzowie, wolno przywdziewać uroczysty strój, a w domach swych na miejscach najbardziej widocznych kładą złupione zbroje jako dowody i świadectwa swego męstwa. Przy takiej trosce i gorliwości, jaką Rzymianie poświęcają zarówno nagrodom, jak i karom w wojsku, nie dziw, że i wyniki wojennych przedsięwzięć są dla nich pomyślne i świetne.
– Polibiusz, Dzieje, VI.39
