Rozdziały
Kleopatra VII urodziła się roku 69 p.n.e. jako Kleopatra VII Filopator. Określano ją także jako Kleopatrę Wielką. Była ostatnim faraonem rządzącym Egiptem Ptolemeuszów. Po jej śmierci ziemie państwa egipskiego zostały wcielone do Imperium Rzymskiego i stały się prowincją rzymską.
Pochodzenie
Kleopatra należała do dynastii Ptolemeuszów, rodu o macedońskim pochodzeniu, który panował w Egipcie, podbitym przez Aleksandra Wielkiego. Czas panowania tej dynastii w Egipcie określa się mianem „okresu helleńskiego”. Ptolemeusze używali greki, stąd też oficjalne dokumenty z czasów panowania dynastii zapisywane były językiem greckim i egipskim.
Imię Kleopatry ma greckie pochodzenie i dosłownie znaczy „ta która wywodzi się od wspaniałego ojca”. Warto nadmienić że Kleopatra umiała mówić po egipsku, a samą siebie uważała za reinkarnację egipskiej bogini płodności Izydy.
Matka Kleopatry pozostaje nieznana, jednak naukowcy przyjmują, że była nią Kleopatra V – żona Ptolemeusza XII Auletesa. Ojciec z kolei wywodził się bezpośrednio z rodu generała Aleksandra Wielkiego – Ptolemeusza I Sotera.
Tło wydarzeń
Egipt starożytny w połowie I wieku p.n.e. przeżywał poważny kryzys polityczny i społeczny. Faraon władzę nad krajem sprawował dzięki poparciu Rzymu, uzyskanemu drogą łapówek dla czołowych polityków i darowizn pieniężnych dla państwa rzymskiego (np. za uznanie za króla przez rzymski senat zapłacił 6 tysięcy talentów). Polityka uległości w stosunku do Rzymu podczas aneksji Cypru (58-56 p.n.e.) i duże darowizny obciążające budżet królewski i poddanych doprowadziły do wybuchu niezadowolenia społecznego. Centralizacja władzy oraz powszechna korupcja doprowadziły do tego, że w Cyrenajce (obecna Algieria) doszło do buntu i wyswobodzenia się tych ziem spod panowania Ptolemeusza XII. Ptolemeusz w obliczu dużego niezadowolenia mas musiał opuścić Aleksandrię i udać się na wygnanie w 57 roku p.n.e. Początkowo udał się na wyspę Rodos, a następnie do Rzymu.
Po ucieczce Ptolemeusza władzę w kraju przejęła jego młodsza córka Kleopatra VI, która jednak zmarła w roku 56 p.n.e. Po niej rządy objęła starsza siostra – Berenika IV, którą podejrzewano o otrucie siostry. Berenika panowała przy wsparciu swojego męża Archelaosa, podającego się za syna byłego władcy Pontu, Mitrydatesa VI Eupatora.
Ptolemeusz w tym czasie zabiegał o rzymskie poparcie w odzyskaniu tronu. W kwietniu 55 roku p.n.e. Ptolemeusz XII przy wsparciu armii rzymskiego namiestnika Syrii Gabiniusza, pragnąc powrócić na tron, wkroczył do Egiptu i rozbił oddziały Archelaosa. Mąż Bereniki poległ w walce, a ona i jej zwolennicy zostali straceni.
Współrządy Kleopatry i Ptolemeusza XIII
W 52 roku p.n.e. koregentką faraona została 17-letnia Kleopatra VII, której zakres władzy był naturalnie marginalny. W marciu 51 roku p.n.e. Ptolemeusz XII zmarł, wcześniej zobowiązując Rzym do patronatu nad dynastią. Wspólne rządy w Egipcie objęła Kleopatra wraz z młodszym (10-letnim) bratem Ptolemeuszem XIII. Zgodnie ze zwyczajem egipskim zawierania małżeństw kazirodczych, poślubiła Ptolemeusza; nie pomogło to jednak w porozumieniu się stron. Rodzeństwo rywalizowało o władzę, co dodatkowo komplikował wielki głód spowodowany powodziami nad Nilem.
W sierpniu roku 51 p.n.e. doszło do całkowitego zerwania relacji między rodzeństwem. Siostra kazała usunąć imię Ptolemeusza z wszelkiej oficjalnej dokumentacji, a monety wybijano jedynie z jej wizerunkiem – było to sprzeczne z dotychczasowym paternalistycznymi rządami faraonów.
W roku 50 p.n.e. Kleopatra weszła w poważny zatarg z żołnierzami (Gabiniani) Aulusa Gabiniusza, rzymskiego wodza i stronnika Pompejusza. Gabiniani były to wojska rzymskie, w sile 2000 legionistów i 500 jazdy, które pozostały w Egipcie po odzyskaniu tronu dla Ptolemeusza XII. Miały być one gwarantem jego władzy i stabilizacji. Po jego śmierci niektórzy z legionistów zabili synów rzymskiego namiestnika Syrii – Marka Kalpurniusza Bibulusa – po tym jak ci chcieli ich prosić o wsparcie przy kampanii wojennej ojca przeciwko Partom. Kleopatra wydała zabójców Bibulusowi, co spowodowało że rzymska jednostka znienawidziła egipską królową. Wkrótce około roku 48 p.n.e. doszło do buntu eunucha Ponthejnosa, Achillasa i Theodetesa z Chios, którzy byli stronnikami faraona Ptolemeusza XII. Kleopatra próbowała się bronić pod Peluzjum, jednak ostatecznie musiała zbiec, wraz ze swoją jedyną siostrą Arsinoe IV.
Kleopatra VII i Juliusz Cezar
W 48 roku p.n.e. pod Farsalos doszło do decydującego starcia między Pompejuszem a Juliuszem Cezarem. Pokonany Pompejusz uciekł z Grecji i udał się ostatecznie do Egiptu, gdzie chciał odbudować siły. Został on jednak zdradziecko zabity przez Achillasa (na zlecenie Ptolemeusza XIII), który chciał w ten sposób zapewnić sobie przychylność Cezara. Wódz rzymski był jednak oburzony sposobem w jaki potraktowano jego rywala.
Królowa zobaczyła w Cezarze jedyną szansę na odzyskanie władzy. W tym celu wysnuła genialny pomysł uwiedzenia Cezara. W tym celu wykorzystać miała swoje najważniejsze argumenty: urodę, kunszt uwodzenia oraz bogactwo jakim dysponowała. Przekradła się do pałacu (powszechne są przekazy, że podobno była zawinięta w dywan, co jednak jest mało prawdopodobne) i dostała przed oblicze Cezara. Tak opisuje to zdarzenie Plutarch z Cezarei:
Kleopatra wzięła z sobą jednego z swych zaufanych ludzi, Apollodora z Sycylii, wsiadła z nim do łodzi i gdy się już ściemniło, podpłynęła na niej pod pałac królewski. Nie mogąc się inaczej ukryć, weszła do skórzanego worka na pościel, ułożyła się w nim wzdłuż, po czym Apollodor zasznurował worek rzemieniem i tak go poniósł wprost do Cezara.
– Plutarch z Cheronei, Żywot Cezara 49 [w:] „Żywoty sławnych mężów”
Jak się okazało Cezar był na tyle zachwycony młodą, piękną i egzotyczną królową, że zaczął dzielić z nią łoże. W momencie ich spotkania Cezar miał 52 lata, a Kleopatra 21.
Cezar porzucił plany podporządkowania Egiptu Rzymowi i ostatecznie postanowił przywrócić Kleopatrę na tron. Cezar w konflikcie pomiędzy parą królewską poparł Kleopatrę. Zażądał, aby Ptolemeusz XIII rozpuścił armię i pogodził się z żoną-siostrą. Ptolemeusz XIII nie zgodził się na propozycję Cezara, a Potejnos (doradca Ptolemeusza) nakazał dowódcy egipskiej armii, Achillasowi, usunąć Cezara z Aleksandrii. Był to początek wojny aleksandryjskiej.
Pothejnos podburzył lud Aleksandrii przeciwko Rzymianom, a pozostająca pod Peluzjon armia egipska w sile 20.000 żołnierzy ruszyła na Aleksandrię, oblegając Cezara, który zatrzymał Ptolemeusza jako zakładnika. Wojska te ogłosiły Arsinoe IV, siostrę Ptolemeusza, królową Egiptu. Faktycznie jednak rządy objął jej opiekun Ganimedes, który odsunął Achillasa od dowództwa nad armią. Doszło do zawieszenia broni między przeciwnikami, podczas którego Ptolemeusz został wypuszczony z rzymskiej niewoli.
Po uwolnieniu Ptolemeusz sam stanął na czele armii i ruszył przeciwko rzymskim posiłkom, idącym z Syrii i Palestyny, z którymi Cezar zdążył się jednak połączyć. Dnia 27 marca 47 p.n.e. rozegrała się bitwa, w której armia egipska została doszczętnie rozbita przez siły Cezara. Uciekający Ptolemeusz zginął, gdy przewożący go statek zatonął w nurtach Nilu.
W tej sytuacji Cezar zapewnił sprawowanie władzy w Egipcie Kleopatrze na równi z jej młodszym bratem Ptolemeuszem XIV, który naturalnie nie miał dużego wpływu na losy państwa.
Po spacyfikowaniu Aleksandrii Kleopatra i Cezar wybrali się w podróż na południe wzdłuż Nilu. Pod koniec kwietnia 47 roku p.n.e. Cezar opuścił Egipt, pozostawiając w Aleksandrii trzy legiony (w późniejszych czasach garnizon został zasilony jeszcze czwartym legionem).
Kilka tygodni po wyjeździe Cezara Kleopatra urodziła mu syna – w zaledwie dziewięć miesięcy od ich pierwszego spotkania – Cezariona1, który miał według jej zamierzeń rządzić Imperium. Cezar uznał młodego Ptolemeusza za syna, dając mu w przyszłości prawo do ubiegania się o spadek po ojcu.
W połowie 46 roku p.n.e. Kleopatra ze swym bratem udała się do Italii w celu odnowienia sojuszu z Rzymem. Ulokowano ją w podmiejskiej willi Horti Caesaris, zgodnie z obostrzeniem prawnym nie pozwalającym przebywać władcy innego kraju w granicach pomerium. Związek Cezara i Kleopatry był powszechnie znany w Rzymie i wywołało to skandal z racji na fakt, że dyktator miał już żonę – Kalpurnię. Co więcej, Cezar kazał wznieść złoty posąg Kleopatry w świątyni Venus Genetrix – bóstwa, z którym swój rodowód wiązali Juliusze, na którym królowa miała widnieć jako bogini Izyda. Kleopatra była szczerze znienawidzona w Rzymie, zwłaszcza przez elity. Dowodzi tego jeden z listów rzymskiego mówcy Cycerona, który twierdził, że strasznie jej nienawidzi.
Związek z Kleopatrą, monarchistyczne zapędy oraz próby ustanowienia się bogiem doprowadziły Cezara do śmierci w roku 44 p.n.e. Kleopatra w czasie tego wydarzenia wciąż przebywała w Rzymie. Sytuacja zmusiła ją jednak do powrotu do Egiptu.
W niedługim czasie jej brat Ptolemeusz XIV zginął, zostając otruty przez starszą siostrę. Królowa wówczas ustanowiła Cezariona współwładcą.
Rekonstrukcja wyglądu Kleopatry VII
Kleopatra VII i Marek Antoniusz
W 41 roku p.n.e. Marek Antoniusz, jeden z triumwirów, wysłał Kwintusa Delliusa do Egiptu, aby ten zaproponował Kleopatrze spotkanie w Tarsus. Antoniusz chciał otrzymać zapewnienie, że może liczyć na „przyjaźń” Egiptu oraz wsparcie w planowanej ambitnej wyprawie przeciwko Partom. Według Plutarcha, Kleopatra tak oczarowała Antoniusza, że ten spędził z nią koniec roku 41 i początek 40 p.n.e. w Aleksandrii.
Plutarch tak opisuje relacje Antoniusza i Kleopatry:
Kleopatra umiała pochlebstwa dzielić nie na czworo, jak mówi Platon, lecz na wielokroć: czy Antoniusz chciał poważnego działania czy żartów, stale dawała mu jakąś nową i pochlebną przyjemność i wychowywała go sobie niczym dziecko, nie opuszczając go ni dniem, ni nocą. Razem z nim grała w kości, razem piła, chodziła na polowania, przyglądała się mu w czasie ćwiczeń z bronią.
– Plutarch z Cheronei, Żywot Antoniusza 29 [w:] „Żywoty sławnych mężów”
Antoniusz, chcąc chronić Kleopatrę i Cezariona, kazał zabić jej siostrę Arsinoe oraz Serapiona – jej strategosa. Antoniusz musiał jednak opuścić królową z kilku powodów. Po pierwsze, organizował wyprawę przeciwko Partom, po drugie, miał zamiar zrealizować plan poślubienia Oktawii, siostry Oktawiana Augusta, w celach politycznych.
Dnia 25 grudnia 40 roku p.n.e., Kleopatra urodziła Antoniuszowi bliźnięta Aleksandra Heliosa i Kleopatrę Selene. Imiona nadane dzieciom, zdaniem niektórych badaczy, mogły nawiązywać do tytułu króla Partów: Brat Słońca i Księżyca, choć niewykluczone, że nie miały żadnych podtekstów politycznych. Nauczycielem bliźniąt był historyk Mikołaj z Damaszku.
W roku 36 p.n.e. Antoniusz ponownie odwiedził Aleksandrię, będąc w drodze na wyprawę przeciwko Partom. Wówczas to odnowił swój związek z Kleopatrą, a Aleksandria stała się jego właściwą siedzibą. Ponadto poślubił Kleopatrę według egipskich zwyczajów; mimo że miał już żonę Oktawię Młodszą – siostrę Oktawiana. W tym czasie narodził się kolejny syn Antoniusza i Kleopatry – Ptolemeusz Filadelfos.
Późnego roku 34 p.n.e. Antoniusz rozdzielił swoje wpływy we wschodniej części Morza Śródziemnego między Kleopatrę i dzieci. Kleopatra i Cezarion zostali współrządcami Egiptu oraz Cypru, a królowa otrzymała tytuł „Królowej Królów”. Po podboju Armenii, na tronie tej krainy oraz Medii i Partii zasiadł Aleksander Helios. Władzę w Cyrenajce i Libii otrzymała Kleopatra II Selene; z kolei Ptolemeusz Filadelfos został władcą Fenicji, Syrii i Cylicji.
Na skutek sojuszu politycznego Kleopatry i Antoniusza Egipt rozszerzył swoje granice o Cypr, Cyrenajkę, część Cylicji, Krety i obszarów zamieszkanych przez Arabów Nabatejskich, a także ziemie Iturejczyków z ich najważniejszym miastem Chalkis i środkową część wybrzeża fenickiego. Mimo nacisków Kleopatry Antoniusz nie oddał Egiptowi Judei, rządzonej przez Heroda Wielkiego.
Przeciwnicy polityczni Antoniusza twierdzili, że rzymski wódz zwariował i oddaje rzymskie ziemie na wschodzie pod panowanie egipskie. Obawiano się, że Kleopatra chce przejąć władzę w Rzymie i stworzyć nowe Imperium. Ponadto podkreślano, że Antoniusz po powrocie z wyprawy z Partii odbył triumf nie w Rzymie, a w Aleksandrii, co było olbrzymim dyshonorem dla rzymskich elit.
Od kilku lat relacje między Oktawianem i Antoniuszem ulegały stopniowemu pogarszaniu. Finalnie roku 33 p.n.e. doszło do konfliktu, wynikiem którego było namówienie senatorów przez Oktawiana do wypowiedzenia wojny Egiptowi; czyli de facto królowej Kleopatrze i Antoniuszowi. W 31 roku p.n.e. doszło do decydującego starcia pod Akcjum, w wyniku którego wojska Oktawiana zwyciężyły, a Antoniusz i Kleopatra musieli uciec do Aleksandrii. Oktawian August wyruszył w pościg i wylądował na egipskiej ziemi. Tam dnia 1 sierpnia roku 30 p.n.e. pozostałe oddziały Antoniusza zdezerterowały. Koniec Kleopatry i Antoniusza nieuchronnie nadchodził.
Śmierć
Antyczne źródła są w zasadzie zgodne, co do śmierci Kleopatry. Według większości przekazów miała się ona zdecydować się na śmierć w wyniku ukąszenia egipskiej kobry. Najwcześniejsze źródło – Strabon, który przebywał w tym czasie w Aleksandrii – mówi, że królowa albo zastosowała toksyczną maść, albo została ukąszona przez żmiję w pierś2. Sam jednak zaznaczał, że nie jest do końca pewien, co do sposobu w jaki zmarła.
Według Plutarcha – historyk piszący 130 lat po opisywanych wydarzeniach – po klęsce pod Akcjum w 31 roku p.n.e., pozostała armia wypowiedziała posłuszeństwo Markowi Antoniuszowi i dołączyła do wojsk Oktawiana. Na tę wieść Antoniusz zaczął oskarżać kochankę o zdradę. Kleopatra, chcąc uniknąć gniewu Antoniusza, zamknęła się w swoim mauzoleum z dwoma służebnicami. Następnie nadała list do Antoniusza z informacją, że nie żyje. Rzymianin uwierzywszy w przekaz, z rozpaczy dźgnął się mieczem w brzuch i padł konający na sofę. Cios był jednak na tyle niefortunny, że rana nie krwawiła obficie, a śmierć była powolna oraz bolesna; na tyle że Antoniusz prosił by go dobito. Kleopatra dowiedziawszy się o próbie samobójstwa Antoniusza kazała go przynieść i wciągnąć na linach do monumentu. Ujrzawszy ukochanego królowa zdarła z siebie ubranie i okryła konającego. Następnie zaczęła rozpaczać, bić się w pierś i okaleczać. Antoniusz kazał się jej jednak uspokoić; następnie poprosił o kieliszek wina i zmarł.
Plutarch twierdził, że Oktawian pochwycił Kleopatrę w mauzoleum, po tym jak śmierć zadał sobie właśnie Antoniusz. Zwycięzca spod Akcjum kazał wyzwoleńcowi, niejakiemu Epaphroditusowi, pilnować królowej i powstrzymać ją przed samobójstwem – August chciał by Kleopatra uświetniła jego triumf w Rzymie. Królowej udało się jednak przechytrzyć strażnika i zadać sobie śmierć3.
Królowa na samobójstwo przygotowywała się przez kilka miesięcy po porażce pod Akcjum. Zbierała silne trucizny, których skuteczność i stopień bólu sprawdzała na więźniach. Ku swojemu zaskoczeniu zauważyła, że trucizny szybko działające przynoszą więcej bólu, w przeciwieństwie do trucizn wolniej działających. Testy prowadziła także na zwierzętach. Ostatecznie doszła do wniosku, że tylko ukąszenie żmii nie pociąga za sobą konwulsji i silnego bólu. Osoba ukąszona natomiast ulega oszołomieniu i stopniowemu osłabieniu, który z czasem prowadzi do stanu, podobnego jak u osób zmorzonych głębokim snem.
Według rzymskiego historyka żmija została wniesiona do izby w koszu wypełnionym figami. Kleopatrę znaleziono martwą wraz ze zmarłą u jej stóp służebnicą Iras oraz Charmioną poprawiającą jej koronę. Tak Plutarch opisał ten moment:
[…] zastali Kleopatrę nieżywą na złotym łożu przyozdobionym po królewsku. Z owych dwu kobiet jedna, już martwa u stóp jej leżała, a druga, Charmiona, już osłabiona, z bólem głowy, przyozdabiała głowę Kleopatry w diadem. Ktoś się odezwał zagniewany: „Tak Charmiono? To pięknie?” − odpowiedziała: „Bardzo pięknie. I należy się potomkini tak mnogich królów”. I nie rzekłszy nic więcej tamże upadła koło łoża martwa.
– Plutarch z Cheronei, Żywot Antoniusza 85, 86 [w:] „Żywoty sławnych mężów”
Kleopatra według przekazów miała umrzeć dnia 12 sierpnia roku 30 p.n.e. Zostawiła po sobie syna Cezariona, który był ostatnim przedstawicielem dynastii Ptolemeuszów i panował jako Ptolemeusz XV Cezarion.
Nie znamy dobrze ostatnich lat życia młodego Cezariona. Gwardia przyboczna oraz opiekun młodzieńca albo go zdradzili, albo ulegli obietnicom Oktawiana o łasce i wrócili do Egiptu. Przekazy są niejasne. Plutarch twierdzi, jakoby Cezarion dotarł do Indii, jednak otrzymawszy obietnicę objęcia tronu w Egipcie, zdecydował się wrócić.
Uważa się, że Cezarion został zamordowany w Aleksandrii na zlecenie Oktawiana, który wcześniej poradził się Arejosa Didymosa. Oktawian zapytał filozofa Arejosa, czy ma prawo do uśmiercania Cezariona. Filozof parafrazując Homera powiedział: „Nie jest dobrze, gdy za dużo Cezarów na świecie”. Kazał go więc udusić w końcu sierpnia 30 roku p.n.e.
Śmierć Kleopatry w ocenie współczesnych
W 2010 roku, niemiecki historyk Christoph Schaefer podjął się sprawdzenia wszystkich teorii śmierci królowej i stwierdził, że Kleopatra zmarła od wypicia napoju złożonego z wielu trucizn (m.in. cykuty, tojadu i opium). Swoje wnioski sformułował bazując na przestudiowanych materiałach historycznych oraz konsultacjach z toksykologami. Według jego spostrzeżeń żmija (kobra egipska) nie mogła zadać szybkiej i bezbolesnej śmierci, gdyż jej trucizna przed śmiercią paraliżuje różne części ciała, zaczynając od oczu. Kleopatra z pewnością zdawała sobie z tego sprawę. Co więcej, ukąszenie żmii nie zawsze bywa śmiertelne.
