Rozdziały
Seneka Młodszy (Lucius Annaeus Seneca Minor) urodził się około roku 4 p.n.e. w Kordobie w południowej Hiszpanii. Był retorem, pisarzem, poetą i filozofem rzymskim. Nazywany „Filozofem”; był synem Seneki Starszego (Seneca Maior), zwanego „Retorem” (Seneca Rhetor), który do historii przeszedł jako wybitny nauczyciel retoryki i autor dzieła pt. Controversiae et suasoriae. Był wychowawcą cesarza Nerona; na początku jego rządów miał znaczne wpływy na dworze.
Pochodzenie i wczesne życie
Był drugim synem Helwii i Lucjusza Anneusza Seneki; nie był z pochodzenia Rzymianiem. Jego starszy brat Junniusz Anneusz Gallion był prokonsulem Achai w 52 roku n.e. Młodszy brat nazywał się Lucjusz Anneusz Mela, był ekwitą i finansistą; jego syn Lukan zapisał się w historii jako wybitny poeta rzymski.
Co do daty jego narodzin istnieją wątpliwości. Do dnia dzisiejszego zachowało się bardzo mało informacji o wczesnym życiu Seneki. Według historyka Miriama T. Griffina mógł się on urodzić w 8, 4 lub 1 roku p.n.e. Według Griffin najbardziej prawdopodobnym jest, że narodził się między 4 a 1 rokiem p.n.e. a do Rzymu przeprowadził się w 5 roku n.e. Sam Seneka stwierdził, że do Rzymu przybył na rękach przyrodniej siostry swojej matki.
W młodości Seneka studiował w Rzymie retorykę i filozofię. Jego pierwszy nauczyciel Attalos zaszczepił w nim zainteresowanie do filozofii stoickiej. W Rzymie znajdował się pod opieką ciotki (siostry matki), której mąż Gajusz Galeriusz był prefektem Egiptu. Ze względu na słaby stan zdrowia i dzięki wsparciu matki oraz ciotki Seneka w 16 roku n.e. wyjechał do Egiptu, gdzie około roku 32 n.e. roczpoczął działalność publiczną, jako obrońca sądowy. Do Rzymu wrócił być może około roku 33 roku n.e. i objął urząd kwestora. Swoją zaangażowaną pracą oraz pięknymi mowami w Egipcie i Rzymie zdobył sobie uznanie i popularność wśród ludu. Kiedy w 37 roku n.e. Kaligula objął tron rzymski, zazdrosny o popularność Seneki, skazał go na śmierć. Ponoć od wykonania wyroku odciągnęły go głosy, jakoby Seneka i tak był słabego zdrowia oraz umrze naturalnie w niedługim czasie.
Kiedy rządy, po zamordowaniu Kaliguli w 41 roku n.e., objął cesarz Klaudiusz, Seneka po raz kolejny musiał martwić się o swoją przyszłość. Pod wpływem żony Klaudiusza – Messaliny – Seneka został zesłany na Korsykę; jakoby ze względu na skandal seksualny, w którym miał brać udział; ponoć miał być kochankiem siostry Kaliguli. Seneka nigdy nie wybaczył cesarzowi decyzji o zesłaniu i po jego śmierci napisał na jego cześć złośliwy panegiryk „Udynienie boskiego Klaudiusza” (Apocolocyntosis divi Claudii). Na wyspie Seneka przebywał aż do roku 48 n.e., kiedy to za sprawą kolejny żony Klaudiusza – Agrypiny Młodszej – filozof został odwołany z wygnania do Rzymu, w celu opieki i wychowania jej syna – przyszłego cesarza Nerona. Kariera i pozycja Seneki uległa umocnieniu, dzięki wyraźnemu faworyzowaniu go przez Agrypinę. W 50 roku n.e. został dodatkowo pretorem.
Opiekun Nerona
Seneka od początku skupiał się na edukowaniu Nerona w duchu filozofii stoickiej. Po śmierci Klaudiusza w 54 roku n.e. Seneka stał się wraz z prefektem pretorianów Sekstusem Afraniuszem Burrusem jednym z głównych doradców młodego, wówczas zaledwie 17-letniego Nerona. W pierwszych latach panowania Neron nie interesował się polityką i słuchał rad swoich wychowawców. Starano się z jednej strony wpoić mu wzór sprawiedliwych rządów, a z drugiej ograniczyć wpływy Agrypiny, która nierzadko szukała krwawych rozwiązań problemów w państwie.
Tak pisze o tym Tacyt:
A doszłoby do dalszych mordów, gdyby Afraniusz Burrus i Anneusz Seneka nie byli się im sprzeciwili. Ci, jako kierownicy młodego władcy i – co przy wspólności władzy nader rzadko się zdarza – z sobą zgodni, odmiennymi środkami równe posieli wpływy: Burrus przez swą gorliwość w sprawach wojskowych i surowość obyczajów, Seneka przez swą naukę wymowy i szlachetną uprzejmość.
– Tacyt, Roczniki, XIII, 2
Korzystny wpływ Burrusa i Seneki na Nerona potwierdza także inny historyk rzymski Kasjusz Dion.
Filozof i pisarz
Przechodząc do kwestii filozofii. Seneka był stoikiem, filozofował w ramach tradycji myśli stoickiej, choć nawiązuje do myśli wielu wcześniejszych filozofów niestoickich, stąd można określić filozofię Seneki mianem synkretyzującej. Seneka stworzył jednak własne oryginalną koncepcję filozofii. Językiem filozofii Seneki była łacina. Rozróżniał trzy główne działy filozofii: etykę, logikę i fizykę, przy czym tę pierwszą, tak jak wcześniejsi stoicy, uważał za najważniejszą. Jego filozofia ma charakter terapeutyczny, mądrościowy. Seneka występuje w swoich dziełach jako lekarz duszy, życiowy terapeuta.
W antropologii był dualistą. Uważał ciało za więzienie duszy. W etyce nakazywał zwalczanie i eliminowanie uczuć, szczególnie najgroźniejszego z nich – gniewu. Działanie cnotliwe polega, z kolei jego zdaniem, na dobrowolności i rozumie, a podmiot działający według ich nakazów osiągnie szczęście. Tylko cnota daje szczęście.
Poglądy Seneki były powszechnie znane wśród rzymskiego społeczeństwa. Filozof był przeciwnikiem walk gladiatorów, a jego niechęć do tego typu igrzysk była powszechnie znana nawet w środowisku samych gladiatorów. W jednej z jadalni koszar w Pompejach odkryto inskrypcję: „filozof Annaeus Senecas jest jedynym pisarzem rzymskim, który potępia te krwawe igrzyska”.
Wczesne chrześcijaństwo bardzo pozytywnie wypowiadało się o Senece i jego poglądach. Tertulian, chrześcijański myśliciel z II/III wieku n.e., opisywał go słowami „nasz Seneka”.
Twórczość
Dzieła filozoficzne
- Dialogi:
- O pocieszeniu do Marcji (De consolatione ad Marciam)
- O pocieszeniu do matki Helwii (De consolatione ad Helviam matrem)
- O pocieszeniu do Polibiusza (De consolatione ad Polybium)
- O łagodności (De clementia)
- O krótkości życia (De brevitate vitae)
- O życiu szczęśliwym (De vita beata)
- O gniewie (De ira)
- O bezczynności (De otio)
- O Opatrzności (De Providentia)
- O pokoju ducha (De tranquillitate animi)
- O niezłomności mędrca (De constantia sapientis)
- 124 listy moralne do Lucyliusza (Epistulae morales ad Lucilium)
Rozprawy
- O łagodności (De clementia)
- O dobrodziejstwach (De beneficiis)
Dzieła przyrodnicze
- Zagadnienia przyrodnicze (Quaestiones naturales)
Satyry
- Udynienie boskiego Klaudiusza (Apocolocyntosis divi Claudii)
Tragedie
- Herkules szalejący (Hercules Furens)
- Herkules etejski (Hercules Oetaeus)
- Trojanki (Troades)
- Fenicjanki (Phoenissae)
- Medea (Medea)
- Fedra (Phaedra)
- Edyp (Oedipus)
- Agamemnon (Agamemno)
- Tyestes (Thyestes)
- Oktawia (Octavia)
Hipokryzja Seneki
Kasjusz Dion wspomina mało chwalebny rozdział z życia Seneki. Seneka miał być zamieszany w oferowanie wysoko oprocentowanych pożyczek (40 milionów sesterców) lokalnej arystokracji po podboju Brytanii przez Klaudiusza w 43 roku n.e. Następnie domagał się nagłej spłaty długu, co według Kasjusza Diona doprowadziło bezpośrednio do wybuchu rebelii Boudiki1.
Tacyt wspomina, że w 58 roku n.e. senator Publiusz Suliusz Rufus oskarżał Senekę o wzbogacenie się kosztem ludności Italii i prowincji. Według Kasjusza Diona jego fortuna oceniana była wówczas na 300 milionów sesterców. Poeta rzymski Marcjalis, którego drażniły fochy i skąpstwo arystokracji rzymskiej, określał go terminem Seneca praedives, czyli „Seneka bogacz”. Seneka posiadał posiadłości m.in. w Bajach, Nomentum i w samym Egipcie.
Seneka w tym czasie popełnił traktat De vita beata („O życiu szczęśliwym”), w którym bronił się twierdząc, że życie w bogactwie jest zgodne z filozofią stoicką. Bogactwo w jego mniemaniu nie jest ani dobre ani złe, jednak jest przydatne w zapewnieniu komfortu życia. Dodatkowo stwierdza, że mędrcowi służy bardziej bogactwo niż ubóstwo (paupertas), a pieniądze mogą pełnić rolę instrumentu w osiągnięciu cnoty. Co interesujące, stoicyzm jasno zakładał, że najważniejszą wartością w życiu jest cnota, która daje szczęście; bogactwo, zdrowie, wolność lub status społeczny nie mają na to wpływu. Tym samym Seneka wyraźnie starał się zachować twarz, dowodzą także swojej hipokryzji. Warto tutaj przytoczyć słowa samego Seneki w Listach: „Biednym jest nie ten, kto ma mało, ale ten, kto tęskni za tym, by mieć więcej”.
Seneka udowodnił, że piękne idee stoicyzmu, które tak chętnie głosił, nijak się miały do realiów jego życia. Co więcej, filozof pisał pochlebstwa dla Klaudiusza za jego rządów, by po jego śmierci wyśmiewać i zmieszać go z błotem.
Odsunięcie od władzy
Z biegiem czasu wpływ Seneki i Burrusa na cesarza malał. W 59 roku n.e., przy cichej akceptacji Seneki i Burrusa, Neron kazał zamordować swoją wpływową matkę. Tacyt wspomina, że Seneka musiał potem tłumaczyć Nerona przed Senatem.
Po śmierci Burrusa w 62 roku n.e. pozycja Seneki w oczach Nerona zmalała do tego stopnia, że ten wolał oddalić się z pałacu cesarskiego. Poprosił Nerona o audiencję i za jego zgodą wycofał się z pełnienia funkcji publicznych. Tłumaczył się potrzebą odpoczynku, wiekiem i ogólnym słabym stanem zdrowia. Będąc oskarżanym o nadmierne bogactwo, udał się na prowincję, gdzie oddawał się rozmyślaniu i pisaniu. Niekiedy odwiedzał Rzym.
Śmierć
Wyjazd z Rzymu nie uchronił go jednak przed podejrzliwością Nerona. Seneka został w 65 roku n.e. oskarżony o udział w spisku Pizona przeciw życiu Nerona. Mało prawdopodobnym wydaje się zaangażowanie Seneki w spisek. Dawny wychowanek filozofa w tym czasie obawiał się już wpływów i powagi Seneki i szukał okazji by pozbyć się niewygodnego świadka swoich zbrodni. W końcu wysłał do niego oddział żołnierzy, by ci przekazali Senece wydany przez Nerona wyrok śmierci.
Tak ostatnie chwile Seneki opisuje Tacyt:
[…] ów przeraził się; żąda tabliczek testamentu, a kiedy setnik mu odmówił, zwrócił się do przyjaciół i oświadczył, że skoro za ich zasługi wzbroniono mu odpłacić wdzięcznością, zostawia im to, co jedyne jeszcze posiada, co jednak jest najpiękniejsze: obraz swojego życia; jeżeli ten będą mieli w pamięci, w chwale swych cnót znajdą zapłatę za tak stałą przyjaźń. Zarazem kiedy płakali, już to w rozmowie, już to surowiej w tonie karcącym nawoływał ich do hartowności, zapytując, gdzie podziały się zasady mądrości. Gdzie przez tyle lat przeciw grożącym niebezpieczeństwom ćwiczona rozwaga? Komuż bowiem nie znane było okrucieństwo Nerona? Wszak nic mu już innego po morderstwie matki i brata pozostaje, jak dodać jeszcze zabójstwo wychowawcy i nauczyciela. Skoro te i inne podobne słowa wyrzekł jakby pod adresem ogółu, uściskał żonę i – wbrew sile ducha w tej chwili – nieco wzruszony prosi ją i błaga, aby się miarkowała i nie oddawała nieustannej boleści, lecz rozpatrując jego życie spędzone w cnocie starała się tą szlachetna pociechą swej tęsknocie za mężem ulżyć.
– Tacyt, Roczniki, XV.62-63
Wyrok był jasny, Seneka miał popełnić honorowe samobójstwo. Seneka podciął sobie kilka żył w celu wykrwawienia się. Ze względu na złą dietę i wiek krew z przeciętych żył Seneki wypływała bardzo powoli. Sprawiało mu to ból, bez zamierzonego skutku. Ponadto „Filozof” zażył truciznę, która także nie przyniosła oczekiwanych rezultatów.
Po podyktowaniu skrybie ostatnich słów kazał zanurzyć się w gorących wodach łaźni, aby ciepła temperatura otworzyła naczynia, przyspieszyła upływ krwi i zakończyła jego żywot. Jego ciało zostało następnie spalone.
Wraz z mężem życie postanowiła finalnie oddać także jego młoda żona Pompeja Paulina. Tacyt twierdzi, że Neron będąc pełnym podziwu dla wierności małżeńskiej Pauliny kazał ją uratować.
