Toga była to wyróżniająca obywateli rzymskich odzież, którą stanowił długi na 3 do 6 metrów kawałek materiału, który owijany był wokół ramion i ciała. Zwykle toga wykonana była z wełny (grubszej lub cieńszej warstwy) i noszona była na tunice. Wierzono, że wielkim zwolennikiem jej noszenia był legendarny król Romulus.
Aulus Gellius, pisarz rzymski z II wieku n.e. twierdził, że w czasach królewskich pod togą nie noszono żadnej tuniki. Sami Rzymianie wierzyli ponoć, że w początkach państwowości rzymskiej togę nosili zarówno mężczyźni jak i kobiety. Z czasem jednak wśród kobiet narodził się trend noszenia stoli zamiast togi (wyjątkiem mogły być wysokiej „klasy” prostytutki tzw. meretrices oraz kobiety rozwiedzione z powodu cudzołóstwa).
Toga oficjalnie była zarezerwowana jedynie dla rzymskich obywateli, którzy obowiązkowo musieli je nosić na czas publicznych ceremonii i pełnienia urzędów. Toga początkowo była praktyczna, prosta w wykonaniu i założeniu na ciało. Toga była w części zaokrąglonym prostokątnym kawałkiem materiału, zwykle białym, który owijano wokół ciała, tworząc kolejne warstwy. Z czasem jednak jej długość się zwiększyła, a koszta wykonania wzrosły. Wynikało to w dużej mierze z chęci zwiększenia drapowania, co także nadało jej ceremonialny charakter.
Nazwa „toga” wywodzi się zapewne od słowa tegere, czyli „zakrywać”. Toga była na tyle popularna w świecie rzymskim i wyróżniała Rzymian spośród innych wolno-urodzonych mieszkańców, że Marcjalis oraz Wergiliusz przyjęli określać Rzymian jako gens togata lub togati. Przyjęło się wyróżniać następujące rodzaje togi rzymskiej:
- Toga exigua – najwcześniejsza toga, datowana jest na okres późnej republiki. Była stosunkowo prosta, znacznie krótsza od późniejszych wersji. Niezwykle pochlebnie wypowiadał się o niej Katon Młodszy.
- Toga virilis („toga mężczyzny”), znana także jako toga alba lub toga pura – była to najzwyklejsza biała toga, zakładana na oficjalne okazje przez dorosłego obywatela rzymskiego oraz senatora nie posiadającego urzędu kurulnego (konsul, pretor, edyl, cenzor lub dyktator). Toga była symbolem dojrzałości, obywatelstwa, przysługujących praw, wolności i obowiązków.
- Toga praetexta – biała toga z szerokim purpurowym paskiem na krawędzi, która uważano, że została zapożyczona od Etrusków. Toga ta była noszona na tunice z dwoma pionowymi paskami. Zakładali ją (1) magistraci kurulni (w czasach królestwa monarchowie); (2) wolno-urodzeni chłopcy i niektóre dziewczynki, zanim osiągnęli wiek pełnoletności. Wierzono, że wełna z której była wykonana, jest symbolem czystości, prawnej ochrony oraz miała odpychać złe magiczne moce; (3) niektórzy kapłani: pontyfikowie, augurowie, epulonowie, bracia arwalscy.
- Toga candida („jasna toga”) – niezwykle biała toga, przetarta kredą, noszona przez kandydatów (od słowa candida, czyli „czysta biel”) na urzędy państwowe.
- Toga pulla („ciemna toga”) – noszona przez żałobników; mogła być także zakładana na czas prywatnych nieszczęść czy też niepokojów społecznych. Często stosowaną ją jako formę protestu, m.in. założyli ją niektórzy senatorów na wieść o wygnaniu Cycerona z miasta.
- Toga picta („kolorowa toga”) – toga zabarwiona na kolor purpurowy, o złotych krawędziach. Noszona była na podobnie udekorowanej tunica palmata. Toga ta zakładana była przez wodza odbywającego triumf. W czasach cesarstwa ubiór ten zakładany był przez cesarzy oraz konsulów.
- Toga trabea – kojarzona z obywatelami ekwickiego pochodzenia. Ubiór ten był zapewne krótszy od typowej togi oraz posiadał czerwony lub purpurowy pasek.
- Laena – Swetoniusz opisuje ją jako togę podwójną, noszoną przez kapłanów Flamenów. Ubiór ten miał bardziej charakter ciężkiego płaszcza.
Tak jak zostało wspomniane togi nosili także kapłani, którzy prowadzili w nich procesje lub odprawiali ceremonie. Warto nadmienić, że na czas libacji (składanie ofiary na rzecz bóstwa w formie cennego płynu), składania ofiary, modlitwy lub przeprowadzania auspicjum (wysnuwanie wyroków boskich z lotu ptaków) kapłani nakładali na głowę fragment materiału togi, na głowę, tworząc kaptur.
Toga występowała także w wojsku rzymskim, jednak na pewno nie w czasie walki lub jako codzienne odzienie; bardziej stosowano ją jako płaszcz lub koc, a w przypadku zgonu towarzysza, okrywano nią zmarłego. W armii zamiast togi jako codzienne ubranie stosowano paludamentum (wełniany płaszcz sięgający kolan lub poniżej) lub sagum (ciepły płaszcz stosowany zwłaszcza w północnych prowincjach rzymskich).
Nosząc togę nie używano żadnych szpilek, zapinek czy też broszek, a owinięty wokół ciała materiał miał układać się w kolejne luźne warstwy. Niekiedy na końcu togi zaczepiano frędzle lub kulki, które miały utrzymać jej poprawne ułożenie. Niektóre togi – głównie w okresie cesarstwa – posiadały kieszeń (sinus), czyli większą luźną warstwę materiału owiniętą od lewego ramienia przez klatkę piersiową, poniżej drugiej ręki. Niekiedy część tej warstwy służyła do uformowania kolejnej warstwy umbo („wybrzuszenie”), która także służyła jako kieszeń. Wraz z wydłużaniem materiału na togę, zwiększały się objętościowo wspomniane kieszenie, które zaczęto stosować w czasach cesarstwa.
Założenie togi było czynnością trudną, by nie powiedzieć uciążliwą. Pas materiału składano wzdłuż, narzucano jeden kraniec na lewe ramię, nakładano togę na plecy, a drugi koniec przeprowadzano pod prawym ramieniem i od przodu ponownie zarzucano na lewe ramię. Aby sobie ułatwić tą niezwykle staranną czynność, bogatsi obywatele, do tego celu mieli specjalnego niewolnika, nazywanego vestiplicus.
Wraz z rozwojem Imperium Rzymskiego znaczenie togi malało. W 212 roku n.e. Karakalla nadał obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom państwa obywatelstwo, co spowodowało że togę miało prawo nosić 40-60 mln ludzi. Był to kolejny krok do degradacji togi, która nie miała już większego znaczenia. Wyżsi stanem nobilowie, piastujący wysokie urzędy, zlecali wykonywanie znacznie bardziej luksusowych odmian togi. Nie mały wpływ na odrzucenie togi miało także chrześcijaństwo. Wyznawcy Chrystusa upatrywali w niej stary, pogański porządek, który jest niegodny. Znacznie chętniej preferowano np. pallium – prostszy do założenia materiał.
W 382 roku n.e. cesarz wschodniorzymski Teodozjusz I wydał Lex Vestiaria, prawo degradujące togę i nakazujące noszenie publicznie we wschodniej części Imperium przez ekwitów pallium, a przez senatorów paenula (wełniany/skórzany płaszcz z kapturem). Toga wyszła z kanonów mody ostatecznie w V wieku n.e. wraz z upadkiem Rzymu.
