Edykt Dioklecjana o cenach maksymalnych z roku 301 n.e.

Edykt Dioklecjana o cenach maksymalnych z roku 301 n.e., znany jako Edictum Diocletiani et Collegarum de Pretiis Rerum Venalium, miał na celu walkę z postępującą inflacją w Imperium Rzymskim, poprzez wyznaczenie maksymalnych cen na ponad 1400 produktów, niewolników czy usługi. Edykt zachował się do naszych czasów częściowo za sprawą fragmentów inskrypcji (w grece i łacinie) na płytach kamiennych odnalezionych głównie na terenach wschodnich Imperium, w 42 miejscach.

Tło wydarzeń

Po śmierci Aleksandra Sewera w 235 roku n.e., ostatniego członka dynastii syryjskiej, w Imperium Rzymskim nastąpił kryzys gospodarczy i polityczny. Przyjęło się go określać terminem „kryzys III wieku” i trwał aż do objęcia rządów przez Dioklecjana w 284 roku n.e. W tym czasie Cesarstwo Rzymskie, stale destabilizowane wewnętrzną walką o władzę, musiało bronić granic przed atakami ościennych ludów i państw. Potrzeba obrony granic przed najazdami plemion germańskich i armii perskiej zmuszała cesarzy do nadmiernego rozbudowania armii, której koszty utrzymania wzrosły i gospodarka rzymska nie była w stanie ich udźwignąć.

Tetrarchia

Rzeźba przedstawiająca tetrarchów.

Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Cesarz Dioklecjan wyciągnął wnioski z doświadczeń poprzednich dziesięcioleci i przeprowadził gruntowną reformę państwa rzymskiego. Skupiając się wpierw na stabilizacji politycznej, zrozumiał, że jedna osoba nie jest już w stanie zarządzać tak rozległym terytorium. Nie można było bowiem szybko i skutecznie reagować w konkretnych sytuacjach, jakie zaistniały na odległych jego krańcach. Dlatego wprowadził system, który nazwano tetrarchią.

Cesarz wyznaczył współrządcę z tytułem augusta i powierzył mu zarząd zachodniej części państwa – stanowisko to powierzył Maksymianowi. Dioklecjan pozostał na Wschodzie, ale zachował władzę zwierzchnią wobec wszystkich pozostałych. Każdy z augustów wyszukał sobie do pomocy zastępcę z tytułem cezara; Dioklecjan wybrał sobie Galeriusza, a Maksymian Konstancjusza. Cesarz zakładał, że po dwudziestu latach rządów, augustowie dobrowolnie zrzekną się władzy, a ich miejsce zajmą cezarowie. Powołają oni nowych cezarów, którzy w przyszłości również zostaną augustami, co miało być kontynuowane. System ten okazał się jednak utopijny, bowiem po abdykacji Dioklecjana i jego odpowiednika na zachodzie doszło do nowych wojen domowych.

Reforma monetarna i gospodarcza

Podział władzy w Cesarstwie spowodował postępującą biurokratyzację, która wymagała coraz to większych nakładów finansowych. Cztery siedziby cesarzy: Nikomedia (Dioklecjan), Mediolan (Maksymian), Serdica, później Thessalonika (Galeriusz), Trewir (Konstancjusz) wymagały odpowiedniej ilości urzędników do obsługi. W celu zdobycia większych funduszy cesarze narzucali na ludność olbrzymie ciężary fiskalne i uzupełniali braki w skarbcu poprzez tzw. „psucie monety” tj. wypuszczanie w obieg monety, która zamiast szlachetnych kruszców zawierała dużą domieszkę metali nieszlachetnych. I tak denar – podstawowa rzymska moneta – pierwotnie posiadała 4,5 g srebra; za rządów Nerona zmniejszyła się ilość do 3,8 g; a do końca III wieku n.e. denar był już w praktyce monetą miedzianą z małą domieszką srebra. „Psucie monety” na przestrzeni wieków doprowadziło do hiperinflacji, która stała się głównym problemem państwa rzymskiego w III wieku n.e.

Po ustabilizowaniu rządów i sytuacji politycznej Dioklecjan w latach .90 III wieku n.e. podjął próby ratowania systemu monetarnego. Władca próbował wzmocnić zaufanie do monety poprzez m.in. zaprzestanie używania dotychczasowego denara i zastąpienia go inną srebrną monetą – argentusem (dosłownie „srebrny”) – który nawiązywał ilością kruszcu do denara z czasów Nerona.

Nie spowodowało to jednak widocznej poprawy sytuacji. Dioklecjan wraz z rozbudową biurokracji, która wynikała z powołania trzech współrządców i realizacją kolejnych programów budowlanych m.in. w Nikomedii, nie był w stanie znaleźć oszczędności. W związku z tym pod koniec 301 roku n.e. wprowadził edykt o cenach maksymalnych. Jedno ze źródeł antycznych – Laktancjusz – wypowiada się o tym pomyśle bardzo krytycznie uważając, że przyczynił się on do zniszczenia handlu i rozlewu krwi¹. Nie wiemy czy krew przelana była z powodu egzekucji na nieposłusznych obywatelach czy może wynikała z problemów społecznych. Zdaniem Laktancjusza, Dioklecjan najpierw spowodował drożyznę, a potem nie umiał z nią walczyć. Zaznaczyć należy jednak, że Laktancjusz był chrześcijaninem i jego traktat miał głównie na celu oczernienie Dioklecjana, z racji na jego niechęć do wyznawców Chrystusa. Świetnym dowodem na to jest fragment dzieła:

Dioklecjan, mistrz w planowaniu zbrodni i sianiu nieszczęść, nie poprzestał na zrujnowaniu wszystkiego, co się dało, lecz rozpoczął także walkę z Bogiem. Dwie przede wszystkim cechy jego charakteru doprowadziły świat do ruiny: chciwość i tchórzostwo. Całe państwo podzielił na cztery części i dobrał sobie trzech współrządców. Pomnożono ilość wojska, przy czym każdy z władców usiłował stworzyć sobie armię większą, niż miewali kiedykolwiek poprzedni cesarze w okresie jedynowładztwa. Liczba biorących w stosunku do dających wzrosła przez to tak dalece, że rolnicy wyczerpani nadmiarem podatków opuszczali swe gospodarstwa, a ziemia leżąca odłogiem porastała lasami. By móc łatwiej terrorem utrzymać ludność w karbach, pocięto na kawałki również prowincje, na każdym zaś kawałku i niemal w każdym mieście sprawowali władzę namiestnicy z całą czeredą niższych urzędników (…) Przy całym swym sknerstwie pałał Dioklecjan bezgraniczną żądzą budowania (…)

– Laktancjusz, O śmierci prześladowców, VII [w:] Antologia Literatury Patrystycznej, t. 1, z.2, M. Michalski, Warszawa 1975

Skuteczność edyktu musiała rzeczywiście jednak być nikła, gdyż do końca rządów Dioklecjana w roku 305 n.e., edykt był już w praktyce pomijany i nie stosowano się do regulacji. Nie wiemy jak długo w praktyce formalnie obowiązywał, jednak wydaje się, że władza centralna zdawała sobie sprawę z jego porażki i musiała się wycofać z pomysłu. Do upadku edyktu z pewnością przyczyniło się wycofanie Dioklecjana z rządzenia państwem; w końcu to on stał za jego przyjęciem. Dodatkowo społeczeństwo nie bało się konsekwencji nie przestrzegania edyktu na tyle, aby uznać jego działania za skuteczne; dodatkowo rozwinął się czarny rynek, a cena złota w denarach miała wzrosnąć o 250%.

Edykt Dioklecjana

Preambuła

Edykt rozpoczyna się od pompatycznego i dość zawiłego przedstawienia powodów wprowadzenia centralnie regulowanych cen produktów i materiałów oraz kosztów pracy. Współrządcy (Dioklecjan, Maksymian, Galeriusz i Konstancjusz), świadomi nadchodzącej krytyki, jaka spadnie na edykt i niechęci społeczeństwa, starają się wytłumaczyć z wprowadzenia kontroli cen.

Jak czytamy powodem wydania edyktu była postępująca inflacja i chciwość (avaritia) kupców, która zdaniem cesarzy była powodem kryzysu ekonomicznego, i którą należało ukrócić. Edykt podkreślał problem spekulantów, którzy zdaniem władzy odpowiadali za zawyżanie cen. Dodatkowo kupcy nie mogli tłumaczyć wysokiej ceny produktu kosztami transportu, a wszelkie nie stosowanie się do edyktu miało być surowo karane – karą śmierci. I tak jeżeli sprzedawca żywności oferował jajka lub wołowinę po cenach wyższych niż ustanowiono w edykcie, groziła mu egzekucja. Dodatkowo edykt zakazywał przetrzymywania dóbr i wycofania ich z rynku, z nadzieją nadejścia nowego prawa; chodzi tutaj o to, że kupiec nie zadowolony z perspektywy niskiego zarobku mógł unikać sprzedaży. Władcy liczyli na to, że siłowe przymuszanie sprzedawców do wystawiania produktów na rynku doprowadzi do nadmiaru dostępnych dóbr, a w związku z tym ceny automatycznie zmaleją.

W preambule dodatkowo wyraźnie zaznaczono, że z powodu drożyzny najbardziej poszkodowani są żołnierze – dowodzi to, jak duże znaczenie w tych czasach dla rządzących miało poparcie wojska rzymskiego.

Zapoznając się ze słowami władców z edyktu można jasno zauważyć, że cały problem inflacji – zdaniem cesarzy – wynikał z upadku moralnego społeczeństwa rzymskiego, co właśnie starano się edyktem naprawić.

Zestawienie cen maksymalnych na produkty i usługi

W kolejnej części edyktu znajdziemy kolejne rozdziały, w których pogrupowano produkty lub usługi. Co interesujące, uwzględniono także towary lokalne. Poniżej przykładowe ceny lub zarobki z danych grup.

Warto nadmienić, że denar w tym czasie stał się monetą obliczeniową:

• aureus – 1600 denarów
• argenteus = 100 denarów
• follis = 20 denarów
• 1/4 follisa = 4 denary

1. Rośliny strączkowe i zboża
   • Pszenica – 100 denarów za około 17 litrów
   • Jęczmień – 60 denarów za około 17 litrów
   • Kasza jaglana, łuskana – 100 denarów za około 17 litrów
   • Orkisz – 100 denarów za około 17 litrów
   • Sezam – 200 denarów za około 17 litrów
   • Kminek, oczyszczony – 200 denarów za około 17 litrów
2. Wino, piwo
   • Zwykłe wino – 8 denarów za 0,5 litra
   • Wino sabińskie – 30 denarów za 0,5 litra
   • Piwo pszeniczne – 4 denary za 0,5 litra
3. Oliwa, sole, ocet, miody
   • Oliwa z oliwek, z pierwszego tłoczenia, pierwsza jakość – 40 denarów za 0,5 litra
   • Ocet – 6 denarów za 0,5 litra
   • Garum, pierwsza jakość – 16 denarów za 0,5 litra
   • Sól – 100 denarów za około 17 litrów
   • Miód, dobra jakość – 40 denarów za 0,5 litra
4. Mięso
   • Wieprzowina – 12 denarów za około 30o g
   • Wołowina – 8 denarów za około 300 g
   • Kiełbasa wołowa – 10 denarów za około 300 g
   • Gęś tuczona – 200 denarów
   • Para kurcząt – 60 denarów
   • Drozdy – 60 denarów za 10 sztuk
   • Paw – 300 denarów
   • Para kaczek – 40 denarów
   • Królik – 40 denarów
   • Mięso dzika – 16 denarów za około 300 g
5. Ryby, owoce morza, ser
   • Ryba morska, nie kościste – 24 denary za około 300 g
   • Ryba rzeczna, drugiej jakości – 8 denarów za około 300 g
   • Solona ryba – 6 denarów za około 300 g
   • Ostrygi – 100 denarów za 100 sztuk
   • Suszony ser – 12 denarów za około 300 g
   • Sardynki – 16 denarów za około 300 g
6. Warzywa, owoce, jaja, mleko
   • Sałata, dobrej jakości – 4 denary za 5 sztuk
   • Kapusta, drugiej jakości – 4 denary za 10 sztuk
   • Buraki, większe – 4 denary za 5 sztuk
   • Czosnek – 60 denarów za około 17 litrów
   • Rzepa, mniejsza – 4 denary za 20 sztuk
   • Rzodkiewka, większa – 4 denary za 10 sztuk
   • Po, większy – 4 denary za 10 sztuk
   • Jajka – 4 denary za 4 sztuki
   • Szparag, dziko rosnący – 4 denary za 50 sztuk
   • Melon, duży – 4 denary za 2 sztuki
   • Arbuz – 4 denary za 4 sztuki
   • Jabłka, małe – 4 denary za 40 sztuk
   • Figi – 4 denary za około 300 g
   • Mleko owcy – 8 denarów za 0,5 litra
7. Wynagrodzenie rzemieślników
   • Pracownik fizyczny, z utrzymaniem – 25 denarów za dzień
   • Kamieniarz, z utrzymaniem – 50 denarów za dzień
   • Malarz ścienny, z utrzymaniem – 75 denarów za dzień
   • Wykonawca figurek z terakoty, z utrzymaniem – 75 denarów za dzień
   • Piekarz, z utrzymaniem – 50 denarów za dzień
   • Pasterz, z utrzymaniem – 25 denarów za dzień
   • Fryzjer – 2 denary za klienta
   • Poganiacz muła, z utrzymaniem – 25 denarów za dzień
   • Weterynarz, do strzyżenia i przygotowania kopyt – 6 denarów za zwierzę
   • Płatnerz, za naostrzenie używanego miecza – 25 denarów za miecz
   • Notariusz, za napisanie petycji lub sporządzenie dokumentu – 10 denarów za 100 linijek
   • Krawiec, za docięcie i wykończenie płaszcza (typu caracalla) – 25 denarów za sztukę
   • Instruktor gimnastyki – 50 denarów za miesiąc opieki nad podopiecznym
   • Nauczyciel arytmetyki – 75 denarów za miesiąc opieki nad podopiecznym
   • Szatniarz w prywatnej łaźni – 2 denary za każdego kuracjusza
8. Skóry
   • Skóra babilońska, pierwszej jakości – 500 denarów
   • Skóra kozia, największa, nieopalona – 40 denarów
   • Czapka ze skóry owczej, kompletna – 200 denarów
   • Skóra owcza, największa, opalona – 30 denarów
   • Skóra hieny, opalona – 60 denarów
   • Skóra jelenia, opalona, pierwsza jakość – 100 denarów
   • Skóra wilka, opalona – 40 denarów
   • Skóra foki, opalona – 1500 denarów
   • Skóra lwa, opalona – 1000 denarów
9. Buty, sandały
   • Buty dla żołnierzy, bez podbicia – 100 denarów
   • Buty dla senatorów – 100 denarów
   • Buty dla poganiacza mułów – 60 denarów
   • Sandały do pracy na roli – 80 denarów
   • Sandały galijskie dla kurierów – 60 denarów
   • Sandały babilońskie – 120 denarów
   • Męskie klapki, pierwszej jakości – 60 denarów
   • Kobiece klapki, pierwszej jakości – 50 denarów
10. Wyroby skórzane
    • Torba podróżna, pierwszej jakości – 1500 denarów
    • Siodło wojskowe – 500 denarów
    • Worek, pierwszej jakości – 120 denarów
11. Wyroby z wielbłąda i kozy
    • Włosie – 6 denarów za około 300 g
12. Drewno
    • Deska jodłowa, 50 łokci długości – 50 000 denarów
    • Deska dębowa, 14 łokci długości – 250 denarów
    • Deska jesionowa, 14 łokci długości – 250 denarów
13. Grzebienie, wrzeciona – sprzęt do pracy z włosami
    • Grzebień z bukszpanu – 12 denarów
14. Elementy/produkty drewniane
    • 30 szczebli – 150 denarów
    • Porcja drewna opałowego na muła – 30 denarów za 98 kg
15. Drewniane części pojazdów i części; narzędzia
    • Oś nieobrotowa – 200 denarów
    • Zacisk, odwrócony – 45 denarów
    • Wagon sypialniany – 7500 lub 400 denarów (w zależności od rodzaju)
    • Wagon towarowy – 6000 lub 3500 denarów (w zależności od rodzaju)
    • Łopata – 4 denary
    • Młynek ręczny – 250 denarów
    • Duże sito – 200 denarów
    • Okrągła cegła – 4 denary
16. Kość słoniowa, igły, szkło
    • Kość słoniowa – 150 denarów za około 300 g
    • Skorupa żółwia z Indii – 100 denarów za około 300 g
    • Szkło z Aleksandrii – 24 denary za około 300 g
    • Igła do szycia, drugiej jakości – 2 denary
17. Transport lądowy
    • Opłata za jedną osobę – 2 denary za milę
    • Opłata za cały furgon – 12 denarów za milę
18. Puch, pierze i wyściółka
    • Puch gęsi – 100 denarów za około 300 g
    • Pióro pawia, lepsze – 2 denary
    • Puch z wierzb – 1000 denarów za 30 kg
    • Pióro sępa – 6 denarów za 25 sztuk
    • Atrament do pisania – 12 denarów za około 300 g
19. Ubiór
    • Płaszcz wojskowy, najlepsza jakość – 4000 denarów
    • Pokrycie wykorzystywane jako namiot – 2500 denarów
    • Białe nakrycie na łóżko – 1600 denarów
    • Płaszcz z wełny z miasta Mutina lub Laodicea, z purpurowym paskiem – 15 000 denarów
    • Krótki płaszcz – 1000 denarów
    • Nakrycie z Afryki – 1500 denarów
20. Płace dla hafciarzy
    • Hafciarz pracujący z czystym jedwabiem, z utrzymaniem – 25 denarów za dzień
21. Płace dla tkaczy
    • Tkacz lniany, dobrej jakości, z utrzymaniem – 40 denarów za dzień
22. Płace dla foluszników
    • Za tunikę bez zdobień, z grubszej wełny – 20 denarów
    • Za nowy lekki płaszcz, z wełny z miasta Mutina – 250 denarów
23. Jedwab
    • Biały nieprzetworzony jedwab – 12 000 denarów za około 300 g
24. Purpura
    • Wełna barwiona w purpurze – 50 000 denarów za około 300 g
25. Wełna
    • Wełna z Tarentu, umyta – 175 denarów za około 300 g
26. Len
    • Len czesany, nieprzędzony, pierwsza jakość – 24 denary za około 300 g
27. Len, inne
28. Len, inne
29. Tkaniny i purpura
30. Złoto i srebro
    • Złoto, czyste, w sztabkach lub monetach – 72 000 denarów za około 300 g
    • Srebro, czyste, w sztabkach lub monetach – 6000 denarów za około 300 g
31. Niewolnicy
    • Mężczyna w wieku 16-40 lat – 30 000 denarów
    • Kobieta w wieku 16-40 lat – 25 000 denarów
    • Mężczyna w wieku 40-60 lat – 25 000 denarów
    • Kobieta w wieku 40-60 lat – 20 000 denarów
    • Chłopiec/dziewczynka w wieku 8-16 lat – 20 000 denarów
    • Chłopiec do 8 roku życia lub mężczyzna powyżej 60 roku życia – 15 000 denarów
    • Dziewczynka do 8 roku życia lub kobieta powyżej 60 roku życia – 10 000 denarów
32. Bydło i zwierzęta pociągowe
    • Krowa, dobre jakości – 2000 denarów
    • Owca, dobrej jakości – 400 denarów
    • Osioł do dosiadania – 15 000 denarów
    • Osioł do noszenia – 7000 denarów
    • Wielbłąd z Arabii, dobrej jakości – 12 000 denarów
    • Koń wyścigowy – 100 000 denarów
    • Byk, dobrej jakości – 5000 denarów
33. Marmury i inne kamienie
    • Biały marmur – 75 denarów za 0.028 m³
    • Zielony marmur – 150 denarów za 0.028 m³
    • Szary granit z Claudianus mons w Egipcie – 100 denarów za 0.028 m³
    • Porfyr z Egiptu – 250 denarów za 0.028 m³
34. Dzikie zwierzęta
    • Struś – 5000 denarów
    • Niedźwiedź, pierwszej klasy – 25 000 denarów
    • Dzik, pierwszej klasy – 6000 denarów
    • Lew, pierwszej klasy – 150 000 denarów
    • Lampart, pierwszej klasy – 100 000 denarów
35. Pergamin, papirus
    • Czerwony wosk – 25 denarów za około 300 g
    • Kosz z włókna palmowego – 4 denary
36. Kleje, przyprawy, barwniki, wonności i inne
    • Szafran z Arabii – 2000 za około 300 g
    • Kadzidło, dobrej jakości – 100 denarów za około 300 g
    • Pieprz – 800 denarów za około 300 g
    • Suszony imbir – 250 denarów za około 300 g
    • Olejek różany, pierwsza jakość – 80 denarów za około 300 g
    • Miód różany – 75 denarów za około 300 gram
37. Transport morski i rzeczny
    • Aleksandria – Rzym/Ostia – 16 denarów za ok. 17 litrów towaru
    • Nikomedia – Rzym – 18 denarów za ok. 17 litrów towaru
    • Sycylia – Rzym/Messana – 6 denarów za ok. 17 litrów towaru
    • Hiszpania – Rzym – 10 denarów za ok. 17 litrów towaru
    • Rzym – Achaja/Korynt – 14 denarów za ok. 17 litrów towaru
    • Rzym – Syria – 18 denarów za ok. 17 litrów towaru

Zarobki zwykłych Rzymian

Relief nagrobny ukazujący rzymskiego rzeźnika.

Dla porównania cen warto zwrócić uwagę na to, na jakie zarobki mogli liczyć zwykli Rzymianie – rzemieślnicy, pracownicy fizyczni i przedsiębiorcy. Poza opisywanym edyktem posiadamy informacje o zarobkach z rzymskich tabliczek, które znaleziono w Roșia Montană, w Rumunii. Są one świetnym źródłem informacji o cenach i wydatkach w codziennym życiu. Przykładowo, tabliczka z roku 164 n.e. potwierdza zatrudnienie niejakiego Memmiusa do pracy w kopalni na 176 dni. Zatrudniający zobowiązuje się dostarczać pożywienie i płacić 70 denarów dziennie oraz 10 denarów dodatkowo dla dzieci Memmiusa. Tabliczka ze 159 roku n.e. potwierdza kupno połowy domu za 300 denarów. Jednak z tabliczek wspomina także, że młoda świnka kosztowała 5 denarów, chleb 2 denary, a pięć jagniąt 18 denarów.

Przeczytaj więcej

Wojna domowa Cezara z Pompejuszem Wojny galijskie Wojny drugiego triumwiratu Agrypina Młodsza Lucjusz Licyniusz Lukullus