Rozdziały
Amfiteatr Flawiuszów, Koloseum (Amphitheatrum Flavium, Colosseum) to potężna budowla, o owalnym kształcie, na której w antycznym Rzymie odbywały się igrzyska (ludi) – zapasy, walki gladiatorów, walki z dzikimi zwierzętami oraz bitwy morskie (tzw. naumachie).
Przez wieki utrwaliło się przekonanie, iż w Koloseum masowo mordowano chrześcijan, co obecnie upamiętniać ma krzyż wewnątrz budowli. Teza ta jest jednak kwestionowana przez naukowców. Z pewnością na arenie Koloseum ginęli chrześcijanie, jednak nie miały tutaj miejsca masowe mordy, jak przedstawia to wiele współczesnych przekazów. Egzekucje na chrześcijanach miejsce miały także w innych miejscach Rzymu, jak chcociażby w prywatnym cyrku Nerona.
Budowa Koloseum rozpoczęła się w około 70 lub 72 roku n.e. na polecenie założyciela dynastii Flawiuszów, cesarza Wespazjana, który nakazał wznieść tę budowlę na miejscu sztucznego jeziora znajdującego się w niedokończonej bogatej rezydencji cesarza Nerona – Domus Aurea („Złoty Dom”). Wespazjan, który doszedł do władzy przez pucz wojskowy, chciał w ten sposób zaskarbić sobie względy ludu rzymskiego, niezbędne do konsolidacji zdobytej władzy. Jako sławny i zwycięzki dowódca – pogromca powstania żydowskiego w Judei – cesarz dysponował dużymi zasobami finansowymi oraz wielką masą jeńców i niewolników. Finalnie Wespazjan jednak nie doczekał otwarcia obiektu, gdyż zmarł w 79 roku n.e.
Otwarcie Koloseum zainaugurował w roku 80 n.e. cesarz Tytus rozpoczęciem stu dniowych, nieprzerwanych igrzysk. Na arenie padło wówczas kilka tysięcy zwierząt, walczyły ze sobą zastępy gladiatorów (około 900), ponadto odbyła się bitwa morska.
Na przestrzeni dziejów obiekt był wielokrotnie uszkadzany. W 217 roku n.e. Koloseum zostało poważnie uszkodzone z powodu pożaru, który według przekazu Kasjusza Diona, wywołany został przez błyskawicę. Pożar zniszczył drewniane, wyższe poziomy amfiteatru. Budowla nie została w pełni odbudowana aż do 240 roku n.e. Dalsze naprawy miały miejsce w 250 (lub 252) roku n.e. i ponownie w 320 n.e. Zachowały się inskrypcje na niektórych elementach obiektu, sugerujące ich odbudowę w późnym okresie Imperium. Takie naprawy przeprowadzono za panowania cesarza Teodozjusza II oraz Walentyniana III (prawdopodobnie ze względu na trzęsienie ziemi, do którego doszło w 443 roku n.e.). Dalsze prace prowadzono w 484 i 508 roku n.e., już po zdobyciu Rzymu przez barbarzyńców.
Budowla
Biorąc pod uwagę możliwości budowlane starożytnych oraz złożoność projektu, Amfiteatr Flawiuszów był ogromną i niezwykłą budowlą. Jego dłuższa oś wynosi 187,75 metrów, krótsza 155,6 metrów, z kolei wysokość to około 50 metrów. Obwód wynosi 524 metry, z kolei powierzchnia areny 3984 metrów kwadratowych. Koloseum składało się z areny, czyli drewnianej podłogi pokrytej kilkucentymetrową warstwą piasku (nazwa pochodzi od słowa łacińskiego harena czyli „piasek”). Była ona wyjątkowo duża (83 na 48 metrów) i doskonale widoczna z każdego miejsca amfiteatru.
Arena przykrywała skomplikowaną podziemną strukturę nazywaną hypogeum (dosłownie „podziemie”). Niewiele do dzisiejszego dnia zachowało się z oryginalnej areny, jednak hypogeum jest wciąż widoczne. Konstrukcja składała się z dwóch poziomów, poprzeplatanych wieloma tunelami i przejściami. Tam też znajdowały się klatki, w których przetrzymywano gladiatorów oraz zwierzęta, które następnie wypuszczano na arenę specjalnymi wyjściami. Istniały także specjalne platformy (hegmata), które umożliwiały wwiezienie większych zwierząt (np. słonie) na arenę. Całe hypogeum przepełnione było wieloma mechanizmami, które umożliwiały transport klatek na poziom gruntu lub nawet błyskawiczne zalanie areny wodą, którą sprowadzono pobliskim akweduktem.
Wokół areny było podium (suggestum), na którym mieścił się tron imperatora oraz miejsca dla jego rodziny, senatorów oraz westalek. Siedziska senatorów okrążały boks cesarza i często złożone były z przyniesionych przez senatorów krzeseł. Kolejny poziom (maenianum primum) stanowiony był przez nobilów (nie piastujących funkcji senatora) oraz ekwitów. Następnie w maenianum secundum zasiadali zwykli obywatele Rzymu – plebejusze (plebeians). Ta sekcja dzieliła się na dolną część immum – dla bogatszych; oraz górną summum – dla biedniejszych. Zorganizowane były także specjalne sektory dla poszczególnych grup społecznych: chłopców z nauczycielami, żołnierzy na przepustkach, zagranicznych oficjeli, skrybów, kapłanów i innych. Marmurowe oraz kamienne siedzenia przeznaczone były dla obywateli i nobilów, którzy prawdopodobnie przynosili ze sobą poduszki. Najbardziej odległe miejsca (ok. 50 metrów nad sceną) zajmowały kobiety, niewolnicy i biedota. Był to tzw. maenianum secundum in legneis, czyli sektor dobudowany za panowania Domicjana, składający się ze stromych i drewnianych ławek. Niektóre grupy społeczne miały całkowity zakaz wchodzenia do Koloseum, a zwłaszcza: grabarze, aktorzy lub byli gladiatorzy.
Widać więc wyraźnie że na trybunach obowiązywał podział według płci i statusu społecznego, co wynikało z zasad życia społeczengo Rzymian. Na widowni znajdowało się od 45 do 50 tysięcy miejsc siedzących oraz kilka tysięcy stojących, lecz z pewnością obiekt mógł pomieścić ponad 50.000 osób. Według iluminacji późnorzymskiej „Chronografii z 354 roku n.e.”, która powstała na zlecenie bogatego rzymskiego chrześcijanina Walentiusza, pojemność Koloseum wynosiła około 87.000 osób.
Widzowie wchodzili przez 80 (z poziomu gruntu) ponumerowanych wejść (vomitoria), co według niektórych badaczy, zapewniało szybkie opuszczenie widowni przez widzów nawet w około 6 minut. Obsługa wchodziła 4 odrębnymi galeriami komunikacyjnymi. Jednym z nich było północne główne wejście, które zarezerwowane było dla cesarza i pomocników. Pozostałe trzy przewidziane były dla elity Rzymu. Większość oryginalnych wejść zewnętrznych zostało zniszczonych, jednak po dziś dzień zobaczyć można wejścia XXIII (23) oraz LIV (54).
W czterokondygnacyjnym podziale zewnętrznym zastosowano spiętrzenie porządków (najniższa kondygnacja w porządku toskańskim, druga w jońskim, trzecia w korynckim, czwartą zdobiły korynckie pilastry). Trzy niższe kondygnacje związane są z konstrukcyjnym układem arkad, czwarta została zaopatrzona tylko w małe okna. Od strony wewnętrznej budowla jest pięciokondygnacyjna. Cztery kondygnacje zbudowano jako układ pomieszczeń wydzielonych pomiędzy filarami, ścianami, ze sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi. Umieszczono tam bufety, szatnie, natryski, pomieszczenia dla gladiatorów, klatki dla zwierząt, korytarze.
W razie deszczu bądź silnego słońca istniała możliwość przykrycia całej widowni specjalnym wielkim, wodoodpornym płótnem (velarium), rozpościeranym za pomocą lin. Wielki materiał zasłaniał 2/3 areny, a za jego rozpostarcie odpowiedzialni byli marynarze z Misenum, których tymczasową siedzibą był Castra Misenatium.
Obiekty pomocnicze
Powstanie Koloseum i organizacja igrzysk przyciągnęły w jego rejon przemysł. Wokół budowli powstawać zaczęły obiekty, które służyły swoją pomocą przy obsłudze wydarzeń. Na wschód od Koloseum znajdowała się szkoła gladiatorów – Ludus Magnus – obecnie zachowały się jedynie ruiny. Budynek wręcz przylegał do amfiteatru, a połączony był podziemnym przejściem, który umożliwiał szybki transport gladiatorów na arenę. Ludus Magnus miał swoją własną małą, treningową arenę, która była sama w sobie popularna wśród rzymskich mieszkańców.
W tym samym rejonie istniały także inne szkoły gladiatorów: Ludus Matutinus („szkoła poranna”) – szkoliła wojowników walczących ze zwierzętami; ponadto słynna była m.in. dacka oraz galijska szkoła.
W pobliżu znajdowały się także: Armamentarium – przechowywalnia broni oraz pancerzy; Summum Choragium– przechowywalnia machinerii; Sanitarium – szpital gladiatorów; oraz Spoliarium – miejsce gdzie ciała gliadiatorów były rozbierane z pancerzy, a ich ciała usuwane.
Ciekawostki o Koloseum |
|
Wykorzystanie
Koloseum było wykorzystane do organizacji zarówno walk gladiatorów, jak i innego rodzaju widowisk oraz wydarzeń. Munera, czyli walki gladiatorów, na przykład, były zawsze organizowane przez prywatne osobistości. Miały one silny wydźwięk religijny, a miały na celu uświetnienie dobrego imienia rodziny oraz nadanie prestiżu jej członkom.
Innym typem igrzysk było polowanie na dzikiego zwierza – venatio. W czasie tego wydarzenia przez arenę przewijało się wiele najróżniejszych stworzeń, sprowadzanych chociażby z Afryki, Europy Wschodniej czy Bliskiego Wschodu. Handlarze przywozili nosorożce, hipopotamy, słonie, żyrafy, tury, żubry, lwy, pantery, leopardy, niedźwiedzie, tygrysy kaspijskie, krokodyle oraz strusie czerwonoskóre. Walki i polowania były często umiejscawiane pośród wyszukanych roślinności oraz budowli. Wydarzenia tego typu były niezwykle rzadkie. Uważa się że w 107 roku n.e. cesarz Trajan, aby uczcić podbicie Dacji zorganizował wielkie igrzyska trwające 123 dni, w których wzięło udział 11.000 zwierząt oraz 10.000 gladiatorów.
We wczesnym okresie istnienia Koloseum (według przekazów antycznych historyków) miały miejsce naumachiae (lepiej znane, jako navalia proelia), czyli walki morskie. Źródła wskazują, że w 80 roku n.e. miała miejsca inauguracja tego typu widowiska na zlecenie Tytusa. Zalano wówczas arenę amfiteatru, a na wodę wypuszczono specjalnie wytrenowane konie oraz byki, które rywalizować miały ze sobą. Odbyć się miała także bitwa morska między Grekami, Koryntianami oraz mieszkańcami Korfu. To wydarzenie jednak wciąż poddawane jest krytyce wielu historyków, którzy twierdzą że na arenie nie mogło być wystarczająco miejsca dla statków wojennych oraz jakim sposobem arena była wodoodporna. Uznano jednak, że Rzymianom nie sprawiało trudności z pewnością napełnienie areny wodą.
Innym typem wydarzenia były sylvae, czyli rekonstrukcje naturalnych scen. Malarze, technicy oraz architekci konstruować mieli symulacje lasów z prawdziwymi drzewami, krzakami zasadzonymi na arenie. W takie środowisko wypuszczano zwierzęta, które mogli podziwiać widzowie. Takie widowisko miało na celu ukazanie gawiedzi naturalne środowiska zwierząt lub odwzorowanie wydarzeń w mitologii. Sylvae były także okazją do przeprowadzania egzekucji, w których główny bohater opowieści – grany przez skazańca – był zabijany w wymyślny oraz okrutny sposób (acz możliwy do zrealizowania), tak aby odegrać ważną scenę z mitu.
