Rozdziały
W antycznym Rzymie najprostszą metodą przekazywania informacji lub treści swojego dzieła było jego wygłoszenie – recytacja (recitatio), która bazowała z pewnością na greckich sympozjach (symposium). Seneka Starszy przekazuje, że niejaki Azyniusz Pollio, który tworzył w czasach panowania Oktawiana Augusta (27 p.n.e. – 14 n.e.) zaprosił gości na czytanie swojego dzieła1. Pliniusz Młodszy, Marcjalis oraz Juwenalis żalą się z kolei, że w ich czasach występowała naprawdę duża ilość osób recytujących swoje utwory.
Sposób pisania w antycznym Rzymie
Dzieła pisane były na:
- drewnianych tabliczkach pokrytych woskiem,
- papirusie (wyrabiany z trzciny papirusowej)
- lub pergaminie (wyrabiany ze skóry zwierzęcej).
Drewniane tabliczki pokryte woskiem
Jednym z podstawowych sposobów zapisywania było używanie tabliczek woskowych, na których notowano za pomocą ostrego rysika. Były one o tyle wygodne w użyciu, że piszący mógł zmazać wosk i ponownie używać tabliczki. Takie tabliczki były bardzo popularne także w Grecji czy Bliskim Wschodzie. Powszechnie używano ich w administracji, skarbowości i sądownictwie, spisywano na nich rachunki i różnego rodzaju rejestry. Służyły także do korespondencji (po zamazaniu warstwy wosku umieszczano na tej samej tabliczce odpowiedź zwrotną), jako osobiste notatniki, czy właśnie w szkołach – do nauki pisania i liczenia, a także do zapisu utworów literackich. Wspomina o tym m.in. Kwintylian2. Jak podaje Marcjalis3 tabliczki takie mogły być wykonane z drewna cytrusowego lub kości słoniowej. Owidiusz otrzymawszy od swej kochanki wiadomość o odwołaniu spotkania tak pisał: „Tabliczki powróciły z przykrą odpowiedzią. Niechże zgnije ich drewno a wosk zapleśnieje”4.
W celu zmazania zapisków na wosku, podgrzewano tabliczkę do około 50°C i wygładzano powierzchnię. Do pisania stosowano narzędzie o nazwie stylus, które wymagało zastosowania większej siły, niżeli pisanie atramentem po papirusie lub pergaminie.
Tabliczki z Vindolanda
W 1973 roku w rzymskim obozie Vindolanda (Anglia) dokonano niecodziennego odkrycia. Z ziemi wydobyto nasiąknięte wodą tabliczki z rzymskimi zapiskami. Po przeprowadzeniu konserwacji okazało się, że artefakty są świetnym źródłem informacji o życiu ludzi, którzy w starożytności przebywali w obozie. Osoby piszące na tabliczkach używał zbyt dużej siły, w związku z czym rylec pozostawił ślady także na drewnie. Z listów wyczytać możemy między innymi o zleceniu dostaw bekonu, ostryg czy miodu; wiadomości zaadresowanej do legionisty z informacją, że nadano więcej skarpet, sandałów i bielizny; czy wrażeniach Rzymian, co do Brytów.
Wśród tabliczek natrafić możemy także na oficjalne zaproszenie siostry prefekta obozu przez jego żonę na urodzinową ucztę:
Klaudia Sewera pozdrawia swoją Lepidynę. Siostro, dnia 11 września, w dniu swoich urodzin, gorąco zapraszam Cię do nas, abyś uraczyła mnie swoją obecnością. Przekaż moje gorące pozdrowienia swojemu Cerialisowi. Mój Aelius i mały synek także pozdrawiają. Liczę na Twoją obecność. Żegnaj siostro, moja droga duszyczko, i liczę na pomyślność. Do Sulpicji Lepidyny, żony Cerialis, od Sewery.
Zapiski żony prefekta Aeliusa – Klaudii stały się tym samym najstarszym przykładem użycia pisanej łaciny przez kobietę, które przetrwały do naszych czasów.
Tabliczki drewniane znajdowane są w różnych regionach byłego Imperium: północnej Afryce, południe Italii (zwłaszcza Pompeje i Herkulanum), Szwajcaria, Brytania (mur Hadriana), Egipt czy była Dacja.
Papirus
Do naszych czasów zachowało się mało dzieł rzymskich na papirusie, zwłaszcza w łacinie. Wynika to z faktu, że papirus wytwarzany był w Egipcie, a tam bardziej popularną literaturą była grecka. Jeżeli jakieś rzymskie materiały zachowały się w łacinie, w większości pochodziły z późnego okresu Cesarstwa i związane były z chrześcijaństwem. W starożytności na papirusie pisano w kolumnach (paginae), które biegły prostopadle do długości; zapisany papirus przechowywano jako zwój. Był to efektywny sposób przechowywania długich materiałów. Co więcej, rolowanie papirusu było mnie szkodliwe, aniżeli składanie go na mniejsze części.
Co interesujące, w 2015 roku naukowcy wykorzystali zmodyfikowane promienie Roentgena, aby spróbować odczytać zachowane, zwęglone zwoje papirusów w bibliotece w Herkulanum. Metoda ta pozwoliła wydobyć poszczególne litery ze zniszczonych dokumentów. Zwoje uległy zwęgleniu za sprawą żaru, jaki spadł na miasto po wybuchu wulkanu Wezuwiusza w 79 roku n.e. Jak się okazało biblioteka była pełna dzieł Filodemosa z Gadary (ok. 110 – ok. 39 p.n.e.), greckiego poety i filozofa ze szkoły epikurejskiej, który był nauczycielem poety Wergiliusza.
Naukowcy do tej pory odnaleźli około 1800 zwęglonych i sczerniałych zwojów papieru, z których starali się odczytać jakiekolwiek wyrazy. Niektóre ze zwojów można było rozwinąć, jednak duża część jest w na tyle złym stanie, że nie można sobie pozwolić na jakiekolwiek mechaniczne działania. Ostatecznie naukowcom udało się poznać część zapisków z dwóch zwojów.
Najstarsza korespondencja w łacinie
Najstarsza korespondencja w łacinie pochodzi z Egiptu. W 30 roku p.n.e. Egipt stał się częścią Imperium Rzymskiego, a tym samym niełatwą do kontroli prowincją. W 22 roku p.n.e. prefekt Egiptu Publiusz Petroniusz, w reakcji na najazdy na Górny Egipt, wysłał na południe kraju rzymski garnizon, który osiadł w Primis (dzisiejszy Qasr Ibrim). Żołnierze vexillationes z III legionu Augusta pełnili tam służbę przez rok lub dwa lata.
W tym czasie wyjeżdżali do miejsca, w którym mieścił się ich obóz macierzysty (prawdopodobnie Koptos nad Morzem Czerwonym), a nawet do odległej Aleksandrii. Koptos było miejscowością o bardzo ważnym znaczeniu strategicznym – nad Nilem (środkowy bieg tej rzeki) i stosunkowo blisko Morza Czerwonego. Wcześniej legioniści obozowali w Luxorze, którędy szedł szlak handlowy z Azji. Żołnierze będąc poza garnizonem, pisali do swych kompanów listy. Papirusowe zapiski nie stanowiły dla ówczesnych jakiejś większej wartości. Po zewnętrznej stronie starożytnego muru odkryto pokaźny zbiór papirusów. Papirusy zawierają teksty po grecku i po łacinie. Tych ostatnich jest mniej, ale są to najstarsze znane nauce odręcznie pisane teksty w tym języku. Większość papirusów ma charakter dokumentalny: dominują wspomniane już listy prywatne kierowane do żołnierzy garnizonu Qasr Ibrim, znajdują się tu także spisy (zaopatrzenie towarów, obecni w garnizonie legioniści). Natrafiamy również na zwykłe listy legionistów, pisane pewno z nudów.
Jeden z listów pisany był przez żołnierza – trębacza o imieniu Kajsios, który opuścił odległy egipski posterunek i pojechał do Aleksandrii (ok. 1200 km). Ze stolicy pisał do niejakiego Likiniosa. Z listu dowiadujemy się m.in., że powodem dalekiej podróży było sprowadzenie ustnika do trąbki.
Pergamin
Wraz z rozwojem chrześcijaństwa w Imperium Rzymskim zaczęto odchodzić od zwojów papirusowych, a rewolucją okazały się kodeksy pergaminowe lub papirusowe, które były znacznie poręczniejsze i miały formę obecnych książek. Niewykluczone, że chrześcijanie celowo odeszli od zwojów, z racji na chęć wyraźnego oddzielenia Starego Testamentu od Nowego, który zaczął być zapisywany w formie kodeksu. Kodeksy pozwalały także na lepsze przechowywanie i zwiększały trwałość utworów. Niestety jedynie niektóre z dzieł antycznych były przepisywane do formy książkowej, w związku z czym olbrzymi dorobek świata antycznego przepadł. Klasyczna literatura była masowo przepisywana przez skrybów w IV wieku n.e. na welinie (vellum), wysokiej jakości, cienkiej warstwie skóry.
Pergamin mógł tez być przetrzymywany w formie zeszytu – tzw. membranae; Marcjalis twierdzi że był on bardzo poręczny i wygodny w podróży5.
Do pisania na papirusie i na pergaminie antyczni Rzymianie używali atramentu zrobionego najczęściej z gumy i sadzy. Dla lepszego uwidocznienia tytułów używali atramentu czerwonego. Starożytni znali również atrament „sympatyczny”. Pliniusz Starszy wspomina roślinę tithymalos (znana jako tithymalos characias), którą określano jako „rośliną mleczną” lub „kozią sałatą”. Zapisując jej sokiem napis jest on po wyschnięciu niewidoczny; w celu pokazania treści wystarczyło posypać popiół6.
Inne sposoby zapisywania
Pisano także na ścianach w formie murali lub na fragmentach ceramicznych naczyń. Były to łatwe sposoby wyrażania emocji, tworzenia ogłoszeń lub stosowania propagandy.
Przedstawione poniżej graffiti z Pompejów ukazuje historię niejakiego Marcusa Atillusa – gladiatora – który pokonał Luciusa Raeciusa Felixa, zwycięzcę 12-tu pojedynków z rzędu. Wiadomym jest, że Felix przeżył walkę mimo porażki i otrzymał wolność.
Sprośne graffiti antycznych Rzymian
Poniżej antyczny rysunek dziecka z Egiptu na fragmencie naczynia ceramicznego. Obiekt został znaleziony w Athribis (Egipt); datowany jest na I wiek p.n.e. – I n.e. W starożytności ostrakon służył jako tani materiał do pisania.
Jak kopiowano treści w świecie antycznym?
W czasach antycznych robienie wielu kopii utworu nie było łatwym zadaniem. Najczęściej dyktowano dzieło, a kilku skrybów jednocześnie zapisywało słowa. Naturalnie istniała realna szansa na pomyłkę osoby dyktującej, jak i piszącego, stąd też badacze po dziś dzień znajdują błędy w antycznych tekstach i zapisach. Jak się okazuje wysokiej jakości kopiści byli dużo warci – o czym wspomina Seneka Młodszy7 oraz Horacy8. Przed wydaniem utworu wydawcy korzystali z usług korektorów (anagnostae), którzy czytali treść i przeglądali dzieło pod kątem ewentualnych błędów.
Z pewnością były także wznowienia dzieł i ich kolejne wydania. Przykładowo do naszych czasów zachowało się więcej niż jedno antyczne wydanie dzieła Cycerona – Academica. Wiemy także, że pierwotnie wydane dzieło Owidiusza – Ars Amatoria z roku 20 p.n.e. w pięciu księgach – później było w obiegu w trzech księgach.
Biblioteki
W antycznym Rzymie, aż do I wieku p.n.e., nie istniała biblioteka publiczna, taka jak np. w Aleksandrii. Jako pierwszy decyzję o potrzebie powstania publicznej biblioteki, w której zgromadzone i sklasyfikowane zostaną liczne dzieła klasyczne, podjął Juliusz Cezar, który w tym celu poprosił o pomoc Marka Warrona9. Finalnie dzieło ukończone zostało po śmierci Cezara, w roku 39 p.n.e., kiedy Azyniusz Pollio utworzył bibliotekę publiczną w Atrium Libertatis, pomiędzy Kapitolem a Kwirynałem. Oktawian August za swoich rządów dodatkowo otworzył bibliotekę w świątyni Apolla i na Polu Marsowym w roku 28 p.n.e. W samym Rzymie, w połowie IV wieku n.e., było już 28 bibliotek.
Poza bibliotekami publicznym naturalnie istniały biblioteki prywatne. Świetnym zachowanym przykładem jest kolekcja z Herkulanum, którą odkryto w XVIII wieku, która jak sądzą badacze mogła należeć do konsula Lucjusza Kalpurniusza Pizona Cezoninusa. Co interesujące, w bibliotece zachowały się zwęglone zwoje papirusów, które są ważnym materiałem do badań.
W I wieku p.n.e. dużą prywatną biblioteką w Tusculum mógł też pochwalić się Lukullus, która była otwarta dla chętnych. Biblioteka stanowiła znaczną część jego willi, w której sporo książek z pewnością było zdobyczami wojennymi:
Godne uwagi i omówienia jest także jego gromadzenie ksiąg. Zebrał dużo rękopisów, a użytek ich jeszcze chwalebniejszy niż samo nabywanie. Zbiory tych bibliotek były wszystkim dostępne, jak i przyległe do nich portyki i czytelnie, bez ograniczenia mieszczące greków, którzy do nich przybywali jakby w jakąś gościnę u Muz; tam spędzali czas na wzajemnych rozmowach z przyjemnością uciekając od innych zajęć.
– Plutarch, Lukullus, 42
