Rozdziały
W starożytnym Rzymie terminem „triumwirat” (od słowa trium viri – „trzech mężów”) określano kolegium złożone z trzech urzędników, wybieranych do wykonania pewnych zadań. Do historii Rzymu przeszły dwa takie spotkania. Oba miały miejsce w czasie tzw. kryzysu republiki rzymskiej i decydowały o podziale władzy między wpływowymi politykami. De facto były to porozumienia z pominięciem senatu, który tracił swoje prerogatywy.
|
Pierwszy triumwirat (60 p.n.e.) |
Drugi triumwirat (43 p.n.e.) |
I triumwirat
W roku 70 p.n.e. relacje między Markiem Licynniuszem Krassusem a Gnejuszem Pompejuszem – politykami o ogromnych wpływach – zaczęły się mocno pogarszać. Wynikało to z faktu, że obaj objęli konsulaty i stanowili najważniejszy konglomerat w republice rzymskiej. Mimo wspólnych pewnych, wcześniejszych zwycięskich inicjatyw, m.in. o przywróceniu praw trybunom ludowym (dyktator Sulla pozbawił tego urzędu wszystkich praw poza ius auxiliandi – prawa do sprzeciwu wobec zarządzeń urzędników) zarówno Krassus jak i Pompejusz pałać zaczęli do siebie coraz to większą wrogością. Sytuację pogarszał fakt, że obaj piastować zaczęli ten sam urząd i rywalizowali o wpływy.
W tym czasie Gajusz Juliusz Cezar starał się dorównać potęgą zarówno Krassusowi jak i Pompejuszowi. W tym celu m.in. przeprowadził zwycięską kampanię w Hiszpanii, gdzie zdobył dla Rzymu duże połacie terenów. Sukcesy zaostrzyły apetyt Cezara, który zaczął ubiegać się o urząd konsula. Niespodziewanie jednak jego kandydatura została zablokowana przez Marka Porcjusza Katona w 61 roku p.n.e. Wówczas ambitny wódz zaczął szukać szerszego porozumienia z dwoma najsilniejszymi ludźmi Rzymu. Z Krassusem – najbogatszym obywatelem Rzymu – Cezar znajdował się z nim w sojuszu już od 65 roku p.n.e., kiedy to poparł jego propozycję podporządkowania Egiptu Rzymowi. Z Pompejuszem związał się za pośrednictwem swojej córki Julii, której ręka została mu oddana. Potężny sojusz jaki zawarł Cezar dawał mu szansę realizowania swoich planów. Krassus posiadał olbrzymią fortunę oraz gwarantował poparcie warstwy ekwickiej, z kolei Pompejusz posiadał liczne kontakty w Senacie oraz armię. Oficjalnie porozumienie zawarto roku 60 p.n.e., a rok później Cezar objął upragnione stanowisko konsula (59 p.n.e.).
Triumwirat utrzymywany był w sekrecie przed Senatem do momentu, aż propozycja Cezara a propos reformy agrarnej1 została zablokowana przez najwyższe gremium ustawodawcze Rzymu. Cezar zdecydował się wówczas na wystosowanie przemowy do zgromadzenia ludowego, w której to pośrednio ujawnione zostało porozumienie Cezara, Krassusa i Pompejusza. Ustawa Cezara przeszła, a demagogiczny Publiusz Klodiusz Pulcher mianowany został trybunem ludowym. W ten sposób powstrzymano i odsunięto na jakiś czas od sceny politycznej wrogo nastawionych do triumwirów Cycerona i Katona Młodszego.
W Rzymie było już wiadomo, że rządzi trójka polityków, którym nikt nie ośmieli się sprzeciwić. Senat świecił pustkami, ale Cezarowi nie przeszkadzało to w uchwalaniu kolejnych ustaw. Jedną z nich było przyznanie mu na pięć lat namiestnictwa w Galii Przedalpejskiej i Ilirii z granicą na rzece Rubikon oraz Galii Narbońskiej. Zwłaszcza ta ostatnia kusiła Cezara możliwościami prowadzenia tak potrzebnych mu kampanii wojennych i również zdobycia pieniędzy na spłatę zaciągniętych olbrzymich długów.
W roku 56 p.n.e., więzy między triumwirami się rozluźniały. Cezar zdecydował się więc zaprosić obu Rzymian na sekretne spotkanie w Lukce (Galia Przedalpejska), gdzie mieli oni wspólnie przyjąć dalszą strategię działań. Spotkanie to de facto odnowiło sojusz. Zgodzono się, że Pompejusz i Krassus otrzymają konsulat na rok 55 p.n.e. Zobowiązali się oni, że kiedy obejmą urząd przedłużą Cezarowi dowództwo w Galii na 5 lat. Pod koniec swojego konsulatu Krassus w zarząd otrzymał bogatą Syrię, którą chciał wykorzystać do podboju Partii. Pompejusz z kolei utrzymać miał w swoich rękach Hiszpanię in absentia.
Sojusz pozwolił trójce polityków zapanować całkowicie na scenie politycznej Rzymu; jak się okazało jednak nie mógł być on trwały. Wynikało to z faktu, iż Pompejusz żywił wciąż nienawiść do Krassusa, a Cezarowi zazdrościł sukcesów w Galii. Na domiar złego w roku 53 p.n.e. w bitwie pod Carrhae doszło do spektakularnej klęski Rzymian oraz śmierci jednego z triumwirów – Krassusa. To wydarzenie ostatecznie przekreśliło „sojusz trzech”. Pompejusz znajdujący się w Rzymie, a zarządzający Hiszpanią poprzez swoich podwładnych stopniowo „odsuwał się” od Cezara. Dowodem na to było jego małżeństwo z córką Scypiona Metellusa Nazyki, przedstawiciela patrycjuszowskiej i starej części Senatu, do którego doszło po nieszczęśliwej śmierci córki Cezara2. W roku 52 p.n.e. Pompejusz został pojedynczym konsulem i zaczął uprawiać politykierstwo, które pośrednio mocno uderzało w Cezara. Rywalizacja się pogłębiała, a Senat domagał się osądzenia Cezara za zbrodnie wojenne jakich miał dopuścić się w trakcie pełnienia funkcji namiestnika. Sojusz Pompejusza i większości w Senacie zmusił Cezara do drastycznych decyzji – zdecydował się przekroczyć Rubikon w roku 49 p.n.e. i rozpocząć wojnę domową.
Kwestia pierwszego triumwiratu jest przez współczesnych historyków różnorako interpretowana, jednak najczęściej przyjmuje się, że dominującą pozycję w tym spisku politycznym miał Pompejusz, posiadający duże zaplecze polityczne, oraz Krassus z równie dużym zapleczem finansowym, podczas gdy Cezar, z racji swojej popularności wśród ludu i wojska, był tylko wykonawcą ich decyzji.
II triumwirat
Po zabójstwie Cezara Marek Juniusz Brutus i Gajusz Kasjusz Longinus, główni inicjatorzy zamachu musieli uciekać na Wschód w roku 44 p.n.e., aby tam zorganizować siłę zbrojną przeciwko konsulowi Markowi Antoniuszowi, który zaskarbił sobie wpływy stronników Cezara.
W tym czasie nieoczekiwanie na scenie politycznej pojawił się sam Oktawian. Kiedy 15 marca 44 roku p.n.e. Cezar został zamordowany, Oktawian porzucił studia i wyruszył do Rzymu, aby dowiedzieć się, jakie ma poparcie polityczne i militarne. Wkrótce także dowiedział się, że został usynowiony przez Cezara oraz uznany za głównego spadkobiercę (2/3 majątku) na mocy testamentu, przyjął nowe imię, Gaius Julius Caesar dodając człon rodziny Octavianus. Od teraz Oktawian funkcjonował w życiu politycznym jako Gaius Julius Caesar Octavianus, syn wielkiego wodza Juliusza Cezara.
Oktawian wylądował w Brundisium (południowo-wschodnia Italia), gdzie zdobył sobie poparcie wojsk Cezara tam stacjonujących, wcześniej mających wziąć udział w wojnie z Partią. Ponadto zażądał, aby wydano mu część pieniędzy zgromadzonych w mieście na czas wojny. Za ich pomocą był w stanie uzyskać sobie przychylność wielu innych weteranów z legionów Cezara. W trakcie marszu na Rzym, w Kampanii na jego stronę przeszło wielu innych żołnierzy. Pod swoją komendą młody i niedoświadczony Oktawian miał już 3000 lojalnych weteranów, którym płacił 500 denarów.
Gajusz Oktawian, pomimo swojego młodego wieku, wymusił od Senatu otrzymanie stanowiska konsula dokooptowanego (consul suffectus) na rok 43 p.n.e. Po roku chaosu, zmianie sojuszy w Rzymie i rywalizacji z Markiem Antoniuszem doszło do porozumienia byłego wodza Cezara oraz adoptowanego syna. W październiku 43 roku p.n.e. w Bononii (dzisiejszej Bolonii) spotkali się Marek Antoniusz, Oktawian oraz Marek Lepidus, w celu uporządkowania sytuacji w Rzymie po śmierci Gajusza Juliusza Cezara i ukarania jego zabójców. Ustanowiono wedle Lex Titia drugi w historii triumwirat, nazwany Triumviri Rei Publicae Constituendae Consulari Potestate („kolegium trzech dla uporządkowania państwa”). W przeciwieństwie do pierwszego triumwiratu Cezara, Pompejusza i Krassusa, ten został zawarty formalnie. W efekcie tego porozumienia, zmarginalizowano konsulów i Senat, zasygnalizowano przyszłą śmierć ustroju republikańskiego oraz podkreślono pełnię władzy Lepidusa, Antoniusza i Oktawiusza. Porozumienie obowiązywało na okres pięciu lat.
W wyniku porozumienia Lepidusowi potwierdzono nadanie obu prowincji hiszpańskich, wraz z Galią Narbońską. Antoniusz utrzymał pod swoim władaniem Galię, z kolei Oktawian Afrykę, Sycylię i Sardynię. W praktyce jednak obie wyspy znajdowały się pod kontrolą syna Pompejusza, Sekstusa Pompejusza, który był liderem „pompejańczyków”. De facto najsilniejsze pozycje posiadali Antoniusz i Lepidus, jednak późniejsze przekazanie siedmiu legionów Lepidusa Oktawianowi i Antoniuszowi, w celu pokonania armii Brutusa i Kasjusza, automatycznie zepchnęło go na tylne tory. Mordercy Cezara w swoim posiadaniu mieli wszelkie wschodnie tereny Republiki. Po porażce przeciwników Oktawiana i Antoniusza ziemie Lepidusa miały się stać miejscem odwrotu dla „republikanów”.
W celu zapełnienia skarbca, triumwirowie zdecydowali się przeprowadzić proskrypcje, które polegały na wpisaniu na listę wyjętych spod prawa osób – przeciwników politycznych i w konsekwencji pozbawienie ich majątku i skazanie na wygnanie. Celem naturalnie byli przeciwnicy Cezara, m.in.: Cyceron, który sprzeciwiał się Cezarowi i wyśmiewał Antoniusza w Filipikach; Marek Fawoniusz, zwolennik Katona Młodszego i przeciwnik triumwirów; czy legat Cezara – Kwintus Tuliusz Cyceron, młodszy brat Cycerona.
Od kiedy 1 lutego 42 roku p.n.e. Cezar został zaliczony w poczet bogów, jako Divus Iulius, młody Oktawian mógł się tytułować Divi filius, czyli „Syn Boży”. Na początku tego samego roku Antoniusz oraz Oktawian wysłali morzem 28 legionów do Grecji, „twierdzy” Brutusa i Kasjusza. Tam też w dwóch bitwach pod Filippi w Macedonii, w październiku 42 roku p.n.e. połączone wojska Antoniusza i Oktawiana odniosły zwycięstwo. Ich rywale nie widząc szansy na pokonanie oponentów w wojnie, zdecydowali się popełnić samobójstwo. Ich losy podzieliła większość przeciwników Cezara, jedynie nielicznym udało się zbiec na Sycylię, znajdując schronienie u Sekstusa Pompejusza.
Niespodziewane wieści płynące z Rzymu, jakoby Lepidus zawarł sojusz z Sekstusem, doprowadziły do ustanowienia nowego podziału imperium, na niekorzyść dla Lepidusa. Odebraną mu Hiszpanię przydzielono Oktawianowi, natomiast on sam mógł zatrzymać Afrykę, o ile udałoby mu się oczyścić z zarzutów zdrady, czego zresztą dokonał.
Po zwycięstwie nad zabójcami Cezara, Oktawian wrócił do Italii, podczas gdy Marek Antoniusz udał się na wschód i tworzył sojusz z królową Egiptu, Kleopatrą VII. Oktawian zawitał do Italii z początkiem roku 41 p.n.e. Od samego początku sprawy nie układały się po jego myśli. Ciągłe ataki Sekstusa, który uniemożliwiał dostawy zboża z Afryki, tylko pogłębiały niezadowolenie społeczeństwa. Nadarzającą się okazję postanowił wykorzystać brat Marka Antoniusza, Lucjusz. Przeciwko Oktawianowi podburzał jego własne oddziały, a uzbrojone bandy rabowały i kradły. Niekorzystne informacje docierały również z Galii, gdzie stacjonowały siły liczące około 15 legionów, których dowódcy okazywali posłuszeństwo jedynie Antoniuszowi. Oktawian nie czekając na dalszy rozwój niekorzystnych wydarzeń opuścił Rzym, by przygotować się do rozprawy z Lucjuszem. Jego absencja nie trwała długo, a na pierwsze informacje o zbliżających się wojskach Oktawiana, Lucjusz uciekł w kierunku Peruzji. Spór zakończył się dopiero z początkiem lutego 40 roku p.n.e., kiedy to mieszkańcy oblężonej Peruzji zdecydowali się oddać na łaskę Oktawiana. Jedynie rada miejska została uwięziona, a następnie ścięta przy ołtarzu boskiego Juliusza. Sam Lucjusz stał się namiestnikiem Hiszpanii. Spośród wielu senatorów, ukrywających się za murami miasta, na śmierć skazano jedynie kilku, ale miasto zostało wydane na łup zwycięzców.
Gdy tylko Marek Antoniusz dowiedział się o problemach Oktawiana z Lucjuszem, pospiesznie udał się do Italii, gdzie obległ Brundizjum. Gdy wydawało się już, że na nowo rozpęta się wojna domowa, wodzowie wrogich armii zdecydowali się po raz kolejny na rozmowy w Brundizjum we wrześniu 40 roku p.n.e. Po kilku dniach zakończyły się porozumieniem, na mocy którego Oktawian zatrzymał prowincje zachodnie, Antoniusz cały wschód, natomiast Lepidus Afrykę. Italia uzyskała status prowincji neutralnej, z której zarówno Oktawian jak i Antoniusz mogli przeprowadzać zaciąg do swoich armii. Sojusz scementowano ogłoszeniem zaręczyn pomiędzy Antoniuszem i rodzoną siostrą Oktawiana, Oktawią.
Zaistniałe problemy w Italii związane z Sekstusem Pompejuszem doprowadziły do spotkania na przylądku Misenum w Zatoce Neapolitańskiej latem 39 roku p.n.e. Sekstusa, Oktawiana i Antoniusza, na którym po raz kolejny dokonano podziału państwa. Sekstusowi na 5-letnie namiestnictwo przyznano Sardynię, Sycylię, Korsykę i Peloponez, z tym jednakże zastrzeżeniem, że po upływie tego okresu, Sekstusowi należał się urząd konsula oraz 70 milionów sesterców, jako rekompensata za majątek utracony przez jego ojca. Dla umocnienia sojuszu, wcześniej w 40 roku p.n.e. Oktawian ożenił się ze Skrybonią, z którą miał córkę, Julię. W 39 roku p.n.e. doszło do rozwodu na wniosek Oktawiana który potrzebował politycznych koneksji Liwiuszów i Klaudiuszy. W tym celu poślubił Liwię. Ich małżeństwo trwało ponad pięćdziesiąt lat i cechowało się wzajemną lojalnością i szacunkiem. Było jednak bezdzietne, jedyne ich dziecko urodziło się martwe.
Układ jednak nie przetrwał długo i za sprawą samego Oktawiana, który nie dość że nie oddał Sekstusowi Sardynii to jeszcze ją sam zawłaszczył, doszło do wznowienia działań wojennych latem 38 roku p.n.e. Dwie pierwsze bitwy pod Kume i w Cieśninie Messańskiej zakończyły się klęską Oktawiana. Porażki nie podłamały wszakże Oktawiana, który wystawił nową flotę. W 37 roku p.n.e. zawezwane przez Oktawiana posiłki Marka Wipsaniusza Agrypy, który dotychczas przebywał w Galii, stawiły się w Rzymie. Mniej więcej w tym samym czasie do Italii dotarły posiłki Antoniusza. Wkrótce doszło do spotkania Oktawiana z Antoniuszem w Tarencie (37 rok p.n.e.), gdzie dwaj mężowie zdecydowali się na rozwiązanie sojuszu z Sekstusem i zapewnili o wzajemnej pomocy w prowadzonych przez nich walkach.
Ofensywa Oktawiana rozpoczęła się w lipcu roku 36 p.n.e. pod Tauromenium, gdzie stracił niemal całą flotę, a sam ledwo uszedł z życiem. Straty wszakże szybko uzupełniono i kolejna bitwa stoczona 3 września 36 r. p.n.e. w zatoce Naulochus, zakończyła się wielką klęską Sekstusa, który pod osłoną nocy uciekł do Messany. Sycylia znalazła się pod kontrolą Lepidusa i Oktawiana, by ostatecznie wpaść w ręce Oktawiana.
W 36 roku p.n.e. Oktawian przeciągnął na swoją stronę wojska Lepidusa, który został pozbawiony wszelkich wpływów. Stracił też wszystkie urzędy z wyjątkiem stanowiska najwyższego kapłana (Pontifex Maximus). Na scenie pozostało już tylko dwóch triumwirów.
W tym czasie na wschodzie Marek Antoniusz prowadził nieudaną wojnę z Partami. Nieudane zmagania na wschodzie zostały w pełni zrekompensowane jednak przez sukcesy Oktawiana, który w 35 roku p.n.e. podbił Panonię, by w następnym roku z powodzeniem zakończyć misję w Dalmacji. Ponadto Antoniusz poślubił królową Egiptu Kleopatrę VII i rozwiódł się z siostrą Oktawiana, Oktawią. Od tej pory triumwirowie ze sobą zerwali i zaczęli prowadzić coraz agresywniejszą politykę.
Oktawian mając ogromne wpływy w Rzymie przekonał westalki do wydania mu testamentu Antoniusza, z którego wynikało, że zapisał niektóre prowincje wschodnie dzieciom swoim i Kleopatry, w tym także Cezarionowi, synowi Kleopatry i Juliusza Cezara. Ponadto Senat pod koniec 32 roku p.n.e. oficjalnie pozbawił Antoniusza władzy konsularnej oraz wypowiedział wojnę reżimowi Kleopatry. Fakty te doprowadziły do wybuchu kolejnej wojny domowej.
Oktawianowi udało się zebrać około 250 okrętów, a także 8 legionów i 12.000 jazdy. Siły Antoniusza wyglądały przy tym zdecydowanie okazalej. Flota wojenna Antoniusza liczyła 500 okrętów, które były znacznie większe od będących w dyspozycji Oktawiana. Ponadto podlegało mu łącznie 30 legionów, ale do bezpośredniej dyspozycji w Grecji, którą obrał na swoją kwaterę główną miał ich jedynie 19, które uzupełniał 12-tysięczny oddział jazdy.
Jako pierwszy działania rozpoczął Oktawian. Szybko zajął Korkyrę, a następnie wylądował na wybrzeżach Epiru. Na takie posunięcie Oktawiana, Antoniusz prawie w ogóle nie zareagował. Ponadto wielu żołnierzy Antoniusza zdezerterowało do obozu Oktawiana.
Decydujące rozstrzygnięcie między wodzami przypadło na dzień 2 września 31 roku p.n.e. w bitwie morskiej pod Akcjum. Siłami Oktawiana kierował Marek Agrypa. Ostatecznie zwyciężył Oktawian, mimo przewagi wroga. Po wygranej bitwie pod Akjcum udał się do Aten, skąd w 30 roku p.n.e. był zmuszony na krótko powrócić do Italii, aby uśmierzyć bunty żołnierzy Antoniusza, a następnie podążyć w stronę Aleksandrii. Antoniusz i Kleopatra zaraz po bitwie uciekli do Aleksandrii, gdzie planowali kontynuować działania wojenne. Kiedy jednak pod Aleksandrią pojawiły się wojska Oktawiana, a siły Antoniusza zaczęły się poddawać, Marek i Kleopatra popełnili samobójstwo, nie widząc szansy ucieczki.
Pozostawało pytanie co z młodym synem Cezara – Cezarionem. Oktawian zapytał filozofa Arejosa, czy ma prawo do uśmiercania Cezariona. Filozof parafrazując Homera powiedział: „Nie jest dobrze, gdy za dużo Cezarów na świecie”3. Kazał go więc zabić. Pozostałe dzieci Antoniusza i Kleopatry oddał pod opiekę Oktawii. W roku 30 p.n.e. Egipt stał się rzymską prowincją, a Oktawian przejął całą władzę nad Imperium Rzymskim.
