Rozdziały
Legion rzymski (legio) była to podstawowa i największa jednostka taktyczna armii rzymskiej złożona przede wszystkim z ciężkozbrojnej piechoty. Nazwa oznacza dosłownie pobór. W początkowym okresie istnienia państwa rzymskiego legion oznaczał całość wojska, czyli wszystkich mężczyzn powołanych pod broń. Przez wiele stuleci w legionach mogli służyć wyłącznie obywatele rzymscy, jednak wraz z rozwojem imperium zaczęto sięgać także po mężczyzn nie do końca zromanizowanych. Legia, bo tak się także przyjęło określać tą jednostkę, była wielokrotnie modernizowana w różnych okresach państwa rzymskiego.
Okres monarchii
Spis legionów rzymskich
Baza przedstawiająca zebrane dotychczas dane o liczbie i historii poszczególnych legionów.
Armia rzymska okresu wczesnego królestwa była bardzo zbliżona do armii greckiej zarówno pod względem siłowym jak i zbrojnym. Styl walki także był podobny, ponieważ często stosowano falangę. Jednak wyraźne słabości formacji hoplitów zmusiły Rzymian do poszukiwania nowych rozwiązań. Zmiany zachodziły stopniowo. Zaczęto wystawiać jeden legion na rok, który stanowił całą armię państwa. W skład legionu wchodziła lekka piechota oraz konnica, których rola została potem zastąpiona przez oddziały sojuszników.
Pierwotna armia rzymska składała się wyłącznie z posiadaczy ziemskich. Ludność rzymska, podzielona na trzy tribus, zobowiązała się do wystawienia 3000 (po 1000 z każdej tribus) piechurów (peditates), uzupełniony oddziałem 300 jeźdźców (po 100 z każdej tribus). Każdy oddział, wystawiony przez jedną tribus dzielił się na 10 centurii po 100 żołnierzy. A więc legion w okresie wczesnej monarchii liczył 3300 żołnierzy (3000 piechoty i 300 konnicy). Piechotą dowodził tribunus militum, natomiast jazdą tribunus celerum.
Wciąż jednak poszukiwano sposobów wzmocnienia siły bojowej Rzymu. Według legendy ważną reformę przeprowadził sam król Rzymu, Serwiusz Tuliusz w VI wieku p.n.e. Dokonał on podziału ludności Rzymu na pięć klas majątkowych. Pierwsza klasa wyposażona była we włócznię, miecz, hełm, pancerz i okrągłą tarczę (clipeus); druga i trzecia posiadały słabszy pancerz od pierwszej; czwarta mogła nie posiadać pancerza, bowiem wystarczyła tylko mała tarcza, włócznia i oszczep; piąta, ostatnia klasa to oddziały miotające. Wojsko rzymskie nadal składało się z tylko jednego legionu, ale jego liczebność uległa podwojeniu. Piechota liczyła 6000 żołnierzy, podzielonych na 60 centurii. Jazdę rzymską ustalono na 600 jeźdźców, podzieloną na 6 centurii. Aby jednak zwiększyć siłę konnicy Serwiusz Tuliusz zdecydował się dodać do formacji dodatkowych 1200 jeźdźców. Konnica wynosiła w legionie 1800 mężczyzn podzielonych na 60 mniejszych oddziałów turmae, po 30 jeźdźców w każdej. Podsumowując w końcowym okresie monarchii legion rzymski składał się z 7800 żołnierzy (6000 piechoty i 1800 konnicy).
Okres wczesnej republiki
Wraz z ustanowieniem republiki należało przeprowadzić reformę armii rzymskiej, dotychczas dostosowanej do jednowładztwa. Dwaj konsulowie powołani przez państwo i odpowiedzialni za ochronę granic potrzebowali dwóch oddzielnych armii. W tym celu dotychczasowy jeden legion podzielono na dwa oddzielne, gdzie każdy był przypisany jednemu z dwóch konsulów. Istnienie zaledwie dwóch legionów pozwalało konsulom do IV wieku p.n.e. prowadzić skromne, ale skuteczne działania wojenne na terenach niezbyt oddalonych od stolicy. Jednak wraz z rozpoczęciem ekspansji na Półwyspie Apenińskim na początku IV wieku p.n.e. zdecydowano się zwiększyć armie konsularne do dwóch legionów. W trakcie kampanii legiony były także dodatkowo wzmacniane posiłkami, których domagali się Rzymianie od sprzymierzeńców.
Powszechnemu obowiązkowi służby wojskowej podlegali mężczyźni w wieku od 17 do 60 lat. Mężczyzn w wieku od 17 do 45 lat (iuniores) wysyłano na front. Mężczyźni powyżej 46 roku życia (seniores) służyli w miastach oraz stanowili rezerwę dla głównego wojska. Zwolnienie z obowiązku służby (mission honesta), następowało po odbyciu 20 wypraw pieszych lub 10 konnych. We wczesnej Republice służba wojskowa nie była wynagradzana w postaci żołdu i odbierana była jako obowiązek obywatelski.
Momentem przełomowym okazał się rok 331 p.n.e., kiedy to w armii wprowadzono stanowisko trybuna wojskowego odpowiedzialnego początkowo za dowództwo nad legionem. Ponadto zrezygnowano z dotychczasowej zwartej linii frontowej stosowanej na przykład przez Greków, a skupiono się na systemie manipularnym, czyli podzieleniu armii na manipuły, mniejsze jednostki taktyczne, co pozwalało uelastycznić wojsko. Każdy manipuł składał się z 2 centurii. Centuria wynosiła 60 żołnierzy, co razem dawało 120 mężczyzn w manipule (wyjątkiem byli triarii, których w manipule było 60, a jedna centuria wynosiła 30 ludzi). W legionie zwykle było 15 manipułów hastati, 10 manipułów pricipes i triarii, 1200 welitów (velites) oraz 300 jazdy (equites). Siła jednego legionu wynosiła więc w tym okresie około 5000 żołnierzy. Na czele manipułu stało dwóch centurionów. Pierwszy, dowódca pierwszej centurii nazywał się prior i był najwyższej rangi oficerem w manipule. Drugi, dowódca tylnej centurii nazywał się posterior.
Armia republikańska ustawiana do walki była w trzech rzędach w kształcie szachownicy. Takie ustawienie obok siebie manipułów umożliwiało szybkie wycofanie się zmęczonych żołnierzy za szeregi kolegów w dalszych liniach. Umożliwiało ono też ucieczkę za linie ciężkozbrojnych lekkozbrojnym welitom (velites) po wystrzelaniu całej amunicji. W pierwszym szeregu stali najmłodsi i najmniej doświadczeni żołnierze, hastati. W drugim stawali starsi, lepiej uzbrojeni principes, a w ostatnim najstarsi i najbardziej doświadczeni, triarii. Legioniści byli więc podzieleni według klas, zgodnie z doświadczeniem oraz wiekiem. Najpierw do walki przystępowali hastati, potem jeśli ich atak zawiódł atakowali principes. Jeżeli ataki dwóch pierwszych szeregów zawiodły do walki ruszali triarii. Skrzydła piechoty osłaniała jazda (equites), która często wspomagała piechotę w decydujących momentach bitwy.
Jazdę powoływano spośród 18 centurii najbogatszych obywateli. Razem tworzyli oni jedną jednostkę taktyczną (ala). Każda ala dzieliła się na 10 turnae, po 30 jeźdźców każda, a ta z kolei składała się z 3 decuriae, po 10 konnych.
Okres późnej republiki
Przeprowadzenie przez Gajusza Mariusza od 107 do 102 roku p.n.e. reformy wojskowej (osobny dział) umożliwiło stworzenie w pełni profesjonalnego i zawodowego wojska. Legiony otrzymały wizerunek, który przetrwał do naszych czasów i zawsze się będzie z nimi kojarzył. Mowa tu o doskonale wyćwiczonych, ciężkozbrojnych legionistach.
Reforma umożliwiała wstępowanie do armii nawet najbiedniejszym warstwom, co zdecydowanie zwiększyło liczebność armii. Trzy różne rodzaje jednostek ciężkiej piechoty zostały zastąpione przez jedną jednostkę, bazującą w pewnym sensie na principes. Wszyscy żołnierze byli jednakowo uzbrojeni: miecz (gladius), tarcza (scutum), pancerz (lorica hamata lublorica segmentata), hełm i oszczep (pilum).
Zdecydowanie zredukowano siły sojusznicze, co pozwoliło zintegrować wojsko. Rola sił sojuszniczych przypadła nowej jednostce nazwanej auxilia. Zaliczano do niej specjalne jednostki takie jak: inżynierzy, zwiadowcy, artylerzyści, rzemieślnicy, służba, najemnicy oraz oddziały sojuszników i lokalnej milicji. Te jednostki były organizowane w większe oddziały: lekkiej jazdy, lekkiej piechoty lub welitów oraz robotników. Utworzono także oddział zwiadowczy złożony z 10 lekkich jeźdźców (speculatores). Każdy rekrut nie posiadający wcześniej rzymskiego obywatelstwa otrzymywał je wraz z rozpoczęciem służby.
Zdecydowanie także zreformowano strukturę legionu. Legia została podzielona na mniejsze jednostki taktyczne kohorty (cohorts). W legionie znajdowało się zwykle od 6 do 10 kohort, gdzie każda złożona była z 5 do 8 centurii. Centuria dowodzona była przez centuriona, któremu towarzyszył optio, żołnierz mogący czytać i pisać. Najwyższy wiekiem centurion nazywany był primus pilus. Był on najwyższym rangą centurionem w rzymskim legionie i dowódcą pierwszej kohorty legionu. Nazywany był także primipilus.
W celu zwiększenia szybkości marszu armii oraz uniezależnienia legionistów od taboru, każdy żołnierz musiał dźwigać oprócz swojego wyposażenia także żywność na 15 dni. Takim sposobem zlikwidowano ogromny łańcuch mułów wiozących zapasy dla armii, który zdecydowanie spowalniał marsz. Podobno żołnierz legionu nosił na swoich barkach obciążenie rzędu 37 kg.
Legion tego okresu wynosił od 4000 do 5000 żołnierzy. Biorąc jednak pod uwagę to, że wraz z legionem maszerowała służba, inżynierowie i inne pomocnicze służby do walki można było wystawić nawet 6000 mężczyzn. Jednak w wyniku licznych kampanii legion rzymski w I wieku p.n.e. miał średnio 3500 legionistów.
Okres wczesnego cesarstwa
Liczne kampanie wojenne oraz wojny domowe prowadzone w I wieku p.n.e. doprowadziły do niebywałego powiększenia liczby legionów. Po pokonaniu 31 roku p.n.e. w bitwie pod Akcjum Marka Antoniusza, Oktawian August miał pod swoją komendą prawie 50 legionów. Pierwszym jego krokiem po objęciu władzy było zredukowanie tej liczby o połowę, do 25 oraz uregulowanie wszelkich spraw finansowych, tzn. zaległych żołdów oraz wynagrodzeń. Ponadto princeps zdecydowanie zwiększył liczebność auxiliariers, którzy w legionie od tej pory mieli taką samą liczbę jak legioniści. Ostatecznie kolejni potomkowie Augusta mieli pod swoim dowództwem 30 doskonale wyćwiczonych i oddanych legionów. Każdy legion posiadał od 4000 do 6000 żołnierzy wspieranych podobną liczbą wojsk pomocniczych.
Oficjalnie legion rzymski okresu późnej republiki i wczesnego cesarstwa powinien posiadać 5248 ludzi, a w tym: 128 jeźdźców, 640 dowódców contubernium, 59 optio, 59 centurionów różnej rangi, prefekta obozu, jednego faktycznie znaczącego trybuna wojskowego i legata.
W okresie pokoju, nazywanego przez Rzymian Pax Romana, lepszy legion wynosił od 8000 do 12.000 żołnierzy i stacjonował zwykle na granicy lub w rejonach zapalnych. Zdarzało się, że niektóre legiony sięgały nawet 15.000, 16.000 żołnierzy.
Legiony podobnie jak w okresie upadku republiki z czasem zaczęły odgrywać coraz większą rolę w polityce. Legioniści dostrzegający swoją siłę, nie tylko militarną, zaczęli mieć coraz większy wpływ na losy państwa, poprzez wybór cesarzy. Można tu wspomnieć chociażby o Wespazjanie wybranym na cesarza przez swoje wojska i generalnie o wydarzeniu nazywanym rokiem czterech cesarzy w 68 roku n.e.
Legion dowodzony był przez legata (legate lub legatus). Dowódca ten miał 30 lat i zwykle zasiadał w ławach senatu na 3 lata. Pod jego rozkazami było 6 military tribunes, gdzie piątka to oficerowie, a jeden ważna osobistość senatu. Inne ważne osobistości w legionie to: oficer służby medycznej, oficer inżynierów oraz dowódca obozu (praefectus castrorum).
W II wieku n.e. cesarz Hadrian, powołał specjalne oddziały lekkozbrojnej piechoty (numerus) oraz jazdy (cunei). Do oddziałów numerus werbowano żołnierzy pochodzących ze świeżo podbitych krain. Aby zabezpieczyć się przed nieoczekiwanymi komplikacjami w postaci buntu, Hadrian nakazał wysyłać je daleko od swojej ojczyzny. Żołnierze zachowali swoje ojczyste uzbrojenie i sposób prowadzenia walki, jednakże dowodzili nimi rzymscy oficerowie. Ponadto Hadrian utworzył przyboczny oddział jazdy cesarskiej (equites singulares imperatoris), w liczbie 500 doborowych jeźdźców z oddziałów posiłkowych.
W II połowie III wieku n.e., za okresu rządów Galiena stworzono nowe formacje. Była nią armia rezerwowa złożona wyłącznie z konnicy (equites), której dowódca wkrótce stał się najpotężniejszą osobą w państwie.
Okres późnego cesarstwa
W okresie późnego cesarstwa liczba legionów oraz liczebność wojsk rzymskich zdecydowanie wzrosła. Spowodowane to było głównie niepokojami na granicach, ogromnym terytorium oraz wieloma wojnami domowymi wybuchającymi w państwie. Wyraźna zmiana w samej strukturze legionu zaszła za panowania Dioklecjana, pod koniec III wieku n.e. Wtedy też przekształcono legiony w tzw. legiones palatinae. Nie mamy pewnych informacji, co do liczebności nowy oddziałów, ale badacze mówią o 1000-2000 ludzi wraz z jazdą. Pierwszymi tego typu legionami były: Lanciarii, Joviani, Herculiani i Divitenses.
Proces mnożenia małych i mniej znaczących legionów rozpoczął Konstantyn II. Wtedy też utworzono dwa kolejne rodzaje jednostek: comitatenses oraz pseudocomitatenses. Warto wspomnieć także o nowo utworzonej w 325 n.e. przez Konstantyna Wielkiego jednostce, auxilia palatina. Jak podają źródła w IV wieku n.e. pod wodzą cesarza było: 25 legiones palatinae, 47 legiones pseudocomitatenses, 70 legiones comitatenses oraz 111 auxilia palatina.
Najważniejszą jednak z pewnością zmianą w reformach Dioklecjana i Konstantyna było podzielenie wojska na odpowiednie formacje: limitanei, candidati oraz wspomnianych comitatenses. Limitanei rozproszono na granicach, a głównym ich zadaniem było odpieranie ataków wroga. Comitatenses, pewnej części stanowione przez barbarzyńców, były główną częścią armii i miały wspierać wojska broniące granic. Candidati, z kolei, byli gwardią cesarską. Modernizacja armii i zmiany strukturalne w legionie miały pomóc żołnierzom w obronie wielkiego imperium. Ciągłe probemy z ilością rekrutów i zanik wartości obywatelskich doprowadziły do obniżenia siły bojowej armii.
