Rozdziały
Czytając o wydarzeniach z historii Imperium Rzymskiego natrafia się czasami na nazwy geograficzne, których nie da się intuicyjnie określić na mapie współczesnych państw. Nazw krain, takich jak: Pont, Bitynia, Cylicja, Frygia, Galacja, Lidia, Pamfilia czy Paflagonia próżno szukać na mapach współczesnych szkolnych atlasów geograficznych.
Regiony te leżą na półwyspie Azja Mniejsza, a w średniowieczu zostały opanowane przez Turków seldżuckich i osmańskich, stąd współcześnie noszą tureckie nazwy. Podobnie, znane z historii starożytnej Grecji i Rzymu miasta, takie jak: Nikomedia (główna rezydencja cesarza Dioklecjana), Nicea, Efez, Cezarea Kapadocka, Trapezunt, czy wreszcie położony częściowo w Azji „nowy Rzym” – Konstantynopol, założony przez Konstantyna Wielkiego mają dziś współcześnie inne nazwy i ciężko jest w pierwszej chwili określić ich położenie. Pomóc w tym z pewnością może krótki opis rzymskich prowincji na półwyspie Azja Mniejsza. Od I w. n.e. do reform Dioklecjana prowincjami tymi były: Azja, Bitynia i Pont, Galacja, Kapadocja, Licja i Pamfilia oraz Cylicja.
Pierwsza rzymska prowincja w Azji – Asia
Pierwsza rzymska prowincja w Azji nosiła taką samą nazwę, jak cały kontynent (łac. Asia). Nie jest to przypadek – nazwa ta została rozszerzona później na kontynent. Obejmowała ona prawie całą zachodnią część Azji Mniejszej: wybrzeże Morza Egejskiego, cieśniny Hellespont oraz krainy o nazwie Myzja, Troada, Eolia, Jonia, Karia, Lidia i Frygia. Pod panowanie rzymskie terytorium to dostało się w 133 r. p.n.e., kiedy ostatni władca Królestwa Pergamonu – Attalos III zapisał je w testamencie Republice Rzymskiej. Pergamon był sojusznikiem Rzymian już w poprzednich ich wojnach z Macedonią i Państwem Seleukidów. Decyzja ostatniego Attalidy nie wzbudziła entuzjazmu w oczach uzurpatora tronu Pergamonu – Aristonikosa, który przyjął tytuł Eumenesa III. Tzw. powstanie Aristonikosa, wzniecone w 133 r. p.n.e. trwało do roku 130 p.n.e. Po początkowych sukcesach, rozbiciu armii sojuszników rzymskich królów Bitynii, Paflagonii i Kapadocji oraz rzymskiego korpusu pod dowództwem konsula Publiusza Licyniusza Krassusa, Eumenes III poniósł klęskę pod Stratonikają w 130 p.n.e. z silną rzymską armią Marka Perpeny. Maniusz Akwiliusz, konsul roku 129 p.n.e. ostatecznie ustanowiła Azję rzymską prowincją, ale część dawnego Królestwa Pergamonu została oddana Królestwom Pontu i Bitynii.
Azja należała do prowincji senatorskich, będąc rządzona przez urzędnika wybieranego przez senat – prokonsula. Stolicą został Efez, a innymi większymi miastami były Pergamon, Smyrna, Milet, Sardes, Adramyttium, Kyzikos, Synnada, Halikarnas, Tralleis, Mylasa i Aizanoi. Same granice prowincji zmieniały się wielokrotnie, w 88 r. p.n.e. jej tereny zostały zajęte przez Mitrydatesa VI Eupatora. Efektem tego były tzw. nieszpory efeskie – rzeź, wg różnych szacunków od 80 do 150 tys., osiadłych tam Rzymian. W wyniku kampanii Lucjusza Korneliusza Sulli i Gajusza Flawiusza Fimbrii Mitrydates został pokonany i zmuszony do pokoju, który w 85 r. n.e. zobowiązał króla Pontu do oddania terytorium prowincji Azji (pokój w Dardanos kończący I wojnę Rzymu z Mitrydatesem). Podczas III wojny z królem Pontu (lata 74-66 p.n.e.) Azja była atakowana, ale długotrwała i uproczywa obrona Kyzikos pozwoliła Rzymianom na organizację armii, która pod wodzą Lucjusza Licyniusza Lukullusa wyparła wojska Mitrydatydy. Wkrótce Mitrydates został ostatecznie pokonany przez Pompejusza Wielkiego.
Za panowania Augusta potwierdzono zakres terytorialny prowincji Azji, a utworzenie z miast ośrodków rzymskiej władzy spowodowało szybki ich rozwój, stąd przez wiele wieków był to jeden z najbogatszych rejonów Imperium Rzymskiego. W miastach przeważała ludność grecka, a na wsiach dominowała ludność autochtoniczna Azji Mniejszej. Prowincja Azja, a przynajmniej jej miejska populacja została dość szybko schrystianizowana. W wyniku reformy administracyjnej Dioklecjana z prowincji utworzono 7 mniejszych prowincji, których nazwy nawiązywały do tradycyjnych regionów. Tymi nowymi prowincjami były: Azja (obejmowała tylko wybrzeże Morza Egejskiego), Insulae (obejmowała wyspy na Morzu Egejskim), Hellespont (wybrzeża cieśniny o tej nazwie, dzisiejsze Dardanele), Lidia, Karia, Frygia Pacatiana i Frygia Saluatris.
Bitynia i Pont (Bithynia et Pontus)
Bitynia to kraina w północno-zachodniej części Azji Mniejszej obejmująca wschodnią części wybrzeża Propontydy (dzisiejszego Morza Marmara) i zachodnią część wybrzeża Morza Czarnego. Od zachodu graniczyła z Myzją, na wschodzie z Paflagonią, a od południa z Frygią i Galacją. Bitynia funcjonowała od IV w. p.n.e. jako samodzielne Królestwo, a w wojnach Rzymu z Seleukidami, podobnie jak Pergamon była sojusznikiem Rzymu. Właśnie w Bitynii schronił się Juliusz Cezar, chroniąc się represjami w trakcie dyktatury Sulli (80-78 p.n.e.).
Ostatni król Bitynii, Nikomedes IV Filopator, aby uchronić krainę przed wejściem w strefę wpływów swojego wroga, króla Pontu – Mitrydatesa VI Eupatora, w 74 r. p.n.e. zapisał swoje królestwo Republice Rzymskiej. Jego państwo obejmowało wtedy nie tylko samą Bitynię, ale również część Paflagonii i tereny graniczne otrzymane po wcieleniu prowincji Azji do Rzymu. Senat natychmiast po tym fakcie przegłosował aneksję kraju bezpośrednio do republiki jako kolejną prowincję, pod nazwą Bitynia. Do zabezpieczenia rzymskiej władzy zostali wysłani Lucjusz Licyniusz Lukullus i Marek Aureliusz Kotta. Wyparli oni wojsko króla Pontu z Bitynii. Po ostatecznym pokonaniu Mitrydatesa w 63 r. p.n.e. do Bitynii włączono całą Paflagonię i zachodnią część Pontu. Od tego roku prowincja pod nazwą Bitynia i Pont (łac. Bithynia et Pontus) obejmowała większą część wybrzeża Morza Czarnego w Azji Mniejszej. Wschodnia część krainy Pont została przez Pompejusza Wielkiego oddana sojusznikom Rzymu, aby później, za Nerona, ostatecznie stać się częścią innej prowincji – Kapadocji. Stolicą prowincji była Nikomedia, innymi większymi miastami były Chalcedon, Cius, Apamea, a najbardziej na wschód położonym większym miastem był Trapezunt. W latach 110-113 n.e. zarządcą prowincji był Pliniusz Młodszy, który dość dokładnie opisał swoją prowincję w zachowanych listach do cesarza Trajana. W trakcie reformy Dioklecjana w 295 r. n.e. prowincja została podzielona na trzy mniejsze: Bitynia, Honorias i Paflagonia.
Galacja (Galatia)
Galacja geograficznie to kraina w środkowej części Azji Mniejszej, granicząca od północy z Bitynią i Paflagonią, od wschodu z Pontem i Kapadocją, od południa z Cylicją i Likaonią, a od zachodu z Frygią. Stolicą i głównym miastem była Ancyra (dzisiaj Ankara, stolica nowożytnej Turcji po 1923 r.). Kraina, co było w Azji Mniejszej wyjątkowe, zamieszkana była w większości przez ludność celtycką, która dotarła tam na początku III w. p.n.e. Przeprowadzili oni inwazję na Bałkany, docierając aż do Azji Mniejszej. Część Celtów wraz z rodzinami, po pokonaniu ich przez Seleukidów pozostała w Azji zasiedlając Galację, której nazwa pochodzi od Galii, skąd pochodzili osiedleńcy.
W czasach początku wpływów rzymskich II-I w. p.n.e. ludność ta była już zhellenizowana, ale Rzymianie nazywali ich Gallogrekami. Królestwo Galacji zostało państwem klienckim Rzymu po III wojnie z Mitydatesem (63 r. p.n.e.), za liczne zasługi oddane armii Pompejusza w tej wojnie władcą Galacji został Dejotarius, tetrarcha jednego z celtyckich plemion w tamtym regionie. Pod jego władzę oddana została również wschodnia część Królestwa Pontu i Mała Armenia. W Królestwie Galacji znajdował się również regiony Pizydia i Likaonia oraz część Pamfilii. Dejotarius był później zamieszany w konflikt o władzę między Juliuszem Cezarem i Pompejuszem, stając po stronie Pompejusza, czasowo stracił władzę w Poncie i Małej Armenii.
Następcą Dejotariusa był jego wnuk Kastor, a potem były sekretarz Amyntas. Ten ostatni władca otrzymał we władanie od Marka Antoniusza Paflagonię i całość Pamfilii, a także prawdopodobnie część Frygii. Mimo tych nadań w wojnie domowej szybko przeszedł na stronę Oktawiana. W 25 r. p.n.e. Amyntas został zabity podczas wojen z plemionami w Likaonii. Po jego śmierci utworzono z Galacji nową rzymską prowincję – obejmowała ona Galację właściwą, Pizydię oraz Pamfilię. Za czasów cesarza Wespazjana Pamfilię dołączono do Licji tworząc prowincję Licję i Pamfilię. Prowincja Galacja była górska i słabo zurbanizowana, ale odgrywała ważną rolę strategiczną na półwyspie. W czasie reformy administracyjnej Dioklecjana prowincja podzielona na dwie mniejsze: Galację i Pizydię, a następnie po podziale Cesarstwa na wschodnie i zachodnie na mniejsze części: Galatia Prima, Galatia Secunda i Salutaris.
Kapadocja (Cappadocia)
Kapadocja to górski region we wschodniej części półwyspu Azja Mniejsza. Na jej terenie po śmierci Aleksandra Wielkiego utworzono państwo rządzone przez dynastię Ariaratydów. Byli oni zależni od diadochów, w wojnie Rzymian z Antiochem III stali po stronie Seleukidy. Jednak po jego porażce władcy Kapadocji zostali jednymi z największych sojuszników Rzymian na wschodzie. Król Pontu Mitrydates VI Eupator, jeszcze przed wojnami z Republiką Rzymską próbował uzyskać zgodę Rzymu na aneksję Kapadocji do swojego państwa. Senat rzymski w 95 r. n.e. potwierdził jednak jej „niezależność” od innych królestw osadzając na tronie Królestwa Kapadocji zależnego od Rzymu króla. Królestwo Kapadocji było sojusznikiem Rzymu w wojnach z Mitrydatesem, jednak zostało opanowane przez niego i jego sojusznika króla Armenii Tigranesa Wielkiego.
Od pokonania Mitrydatesa do początków panowania Tyberiusza Kapadocja była państwem klienckim Rzymu, jednym z państw buforowych pomiędzy Imperium a Państwem Partyjskim. Tyberiusz zmienił koncepcję państw buforowych i w roku 17 n.e. zamienił Królestwo Kapadocji w kolejną rzymską prowincję, odwołując i zamykając w Rzymie ostatniego króla – Archelausa.
Praktyczne wykonanie podporządkowania prowincji przypadło Germanikowi w 18 r. n.e. W 62 r. n.e. do prowincji Kapadocji włączono wschodnią część wybrzeża Morza Czarnego półwyspu Azja Mniejsza od Trapezuntu na zachodzie do Kolchidy. Stolicą prowincji była Cezarea Kapadocka. Ze względu na bliskość wciąż niespokojnej wschodniej granicy Cesarstwa w prowincji stacjonowały liczne wojska rzymskie a terytorium było jedną z baz licznych wypraw cesarzy na wojny z Partami lub Persami.
Po reformie administracyjnej Dioklecjana prowincję podzielono na mniejsze: Kapadocję, Małą Armenię i Pontus Polemoniacus. Kapadocja należała do jednych z najwcześniej schrystianizowanych prowincji Imperium, pochodziło z niej wielu wybitnych teologów jak: Bazyli Wielki z Cezarei, Grzegorz z Nyssy i Grzegorz z Nazjanzu. Kapadocja była również kolebką chrześcijańskiego życia zakonnego (w formułach cenobityzmu i anachoretyzmu).
Licja i Pamfilia (Lycia et Pamphylia)
Prowincja Licja i Pamfilia utworzona została z dwóch regionów o tych nazwach w południowej części Półwyspu Azja Mniejsza. Kraina Licja graniczyła od zachodu z Karią, od północy z Pizydią, a od wschodu z Pamfilią. W Azji Mniejszej był to region, który najdłużej utrzymywał niezależność od Rzymu. W II w. p.n.e. tworzyła ona tzw. Federację Licyjską z wyspą Rodos, mającą status niepodległego sojusznika Rzymu. Licyjczycy nie poddali się ani Mitrydatesowi Eupatorowi podczas jego wojen z Rzymem ani Brutusowi podczas rzymskich wojen domowych. Ten ostatni fakt spowodował, iż zwycięzca Brutusa Marek Antoniusz zagwarantował im niepodległość. Stan ten trwał aż do 43 r. n.e., kiedy cesarz Klaudiusz utworzył z Licji prowincję.
Około 74 r. n.e. Wespazjan odłączył z Galacji Pamfilię i stworzył prowincję o oficjalnej nazwie Licja i Pamfilia. Największymi miastami prowincji były Perge, Side, Sillyon, Aspendos, Ksantos, Tlos, Patara, Pinara. Podczas reformy Dioklecjana Licja i Pamfilia zostały rozdzielone i utworzyły osobne prowincje.
Cylicja (Cilicia)
Cylicja to kraina geograficzna w południowo-wschodniej części Azji Mniejszej na pograniczu z Syrią, na południe od Kapadocji i na wschód od Likaonii i Pamfilii. Teren jest nizinny otoczony dokoła pasmami górskimi: Taunus i Amanus. Bardzo znanym obiektem są tzw. Wrota Cylicyjskie (łac. Pylae Ciliciae) – wąska przełęcz łącząca Anatolię z Syrią, ważne miejsce z punktu widzenia strategicznego. Wybrzeże Morza Śródziemnego tworzyły skaliste przylądki, będące naturalnymi portami, stąd działalność na morzu piratów cylicyjskich.
Cilicja dzieliła się na dwie części – Cilicia Trachea („Cylicja chropowata”) – część zachodnia, górzysta, teren słynny z działalności piratów i eksploatacji drewna do budowy statków oraz Cilicia Pedias („Cylicja płaska”) – nizinny, żyzny teren rolniczy. Pierwsza przez Rzymian została podbita nizinna część Cylicji – w 103 r. p.n.e. uczynił to Marek Antoniusz Orator, dziadek triumwira Marka Antoniusza, pokonując piratów cylicyjskich. Ostatecznie zostali oni pokonani przez Pompejusza Wielkiego w 67 r. p.n.e. w bitwie pod Coracaesium, co pozwoliło podbić Rzymianom również krainę Cilicia Trachea. Po pokonaniu Mitrydatesa w 63 r. p.n.e. utworzono prowincję Cylicję obejmującą obie jej części, rozszerzoną o część Frygii. Cylicja przejściowo łączona była w jedną prowincję z Syrią i Fenicją. Stolicą prowncji był Tarsus (Tars). W wyniku reformy Dioklecjana Cylicję podzielono na Cylicję właściwą i Izaurię (która w przybliżeniu odpowiadała krainie Cilicia Trachea).
Dalsze losy prowincji w Azji Mniejszej
W wyniku reformy administracyjnej Dioklecjana z 293 r. n.e. prowincje podzielono na mniejsze, a ich uprzednią rolę przejęły diecezje. Na terenie Azji Mniejszej istniały dwie główne diecezje: Asiana (dawna Azja oraz Licja i Pamfilia) oraz Pontica (Galacja, Bitynia i Pont oraz Kapadocja), Cylicję przyłączono natomiast do diecezji Oriens. Po podziale Cesarstwa Azja Mniejsza została częścią Cesarstwa Bizantyjskiego, a następnie w średniowieczu została zdobyta przez Turków.
