Cesarstwo rzymskie istniało od 27 p.n.e.1 do 476 roku n.e. W tym czasie cesarze mierzyć się musieli z licznymi uzurpacjami, spiskami oraz buntami ze strony ambitnych wodzów lub polityków.
Niekiedy wystąpienia kończyły się sukcesem, a nowa kandydatura cieszyła się akceptacją ze strony Senatu, wojska lub ludu rzymskiego; w większości jednak wystąpienia kończyły się dla buntowników tragicznie. Mieliśmy także do czynienia ze spiskami, które wykryte zostały za w czasu lub po prostu ogłaszane były publicznie dla celów politycznych, np. w celu eliminacji niewygodnych osób.
Poniżej umieściłem kolejnych spiskowców lub uzurpatorów, którzy albo zdecydowali się sprzeciwić danemu cesarzowi za jego panowania, ale nie otrzymali legitymacji i nie utrzymali pełni władzy nad Imperium, albo też zostali oskarżeni o zdradę. Lista z pewnością jest niepełna, jednak jest to znaczne kompendium informacji.
Panowanie Oktawiana Augusta (27 p.n.e. – 14 n.e.)
Śmierć Marka Antoniusza i Kleopatry w roku 30 p.n.e. oraz podporządkowanie Egiptu oznaczały zwycięstwo Oktawiana Augusta w walce o władzę w Rzymie. Do stolicy Oktawian powrócił wraz ze swoim generałem Markiem Agrypą w 29 roku p.n.e., odbywając wspaniały wjazd triumfalny. Przed zwycięzcą wojny domowej i najsilniejszym człowiekiem w państwie stał teraz trudny wybór. Musiał wybrać albo republikę i oddać swoją faktyczną władzę nieudolnemu senatowi, albo samemu przejąć władzę, co jednak spotkałoby się z wyraźnym sprzeciwem ludu. W tym celu utrzymując wszelkie pozory republiki zaczął przekształcać państwo i wprowadzać reformy, które stopniowo i po cichu przekazywały mu coraz większe uprawnienia.
Spisek Marka Emiliusza Lepidusa Młodszego
Marek Emiliusz Lepidus Młodszy był synem triumwira i dowódcy Juliusza Cezara – Marka Emiliusza Lepidusa. Lepidus Młodszy był rzymskim senatorem, który w roku 30 p.n.e., czyli już po pokonaniu rywali do władzy przez Oktawiana, oskarżony został o spiskowanie przeciwko niemu. Jego plany zakładały zabicie Oktawiana po powrocie do Rzymu.
Wellejusz Paterkulus twierdzi, że jego żona Serwilla na wieść o egzekucji męża popełniła samobójstwo łykając rozżarzony węgiel2.
Nieprzychylny Lucjusz Licyniusz Warron Murena
Lucjusz Licyniusz Warron Murena był rzymskim politykiem, który został oskarżony o spiskowanie przeciwko Oktawianowi Augustowi i w roku 22 p.n.e., po rozprawie sądowej, skazano go na śmierć. O wydarzeniu wiemy za sprawą historyka Kasjusza Diona3.
Murena pochodził z dobrze sytuowanej rodziny – jego ojciec pełnił urząd konsula w roku 62 p.n.e., siostra została żoną Gajusza Mecenasa, przyjaciela cesarza, a brat przyrodni został konsulem na rok 23 p.n.e. Sam Murena był legatem Syrii w latach 24-23 p.n.e.
Murena nie cieszył się przychylnością ze strony Augusta, po tym jak w jednej ze spraw sądowych oskarżył „pierwszego obywatela Rzymu” o namówienie byłego prokonsula Macedonii – Marka Primusa – do ataku na zaprzyjaźnione królestwo Tracji, bez zgody Senatu. Brawurowa postawa Mureny nie spodobała się Augustowi, tym bardziej kiedy później kierował do niego bezpośrednie pytania przed sądem.
W roku 22 p.n.e. do Augusta trafiła wiadomość o zawiązanym przeciwko niemu spisku, którego przywódcą był niejaki Fanniusz Caepio. Wśród spiskujących podano imię Mureny, który na wieść o zagrożeniu uciekł z miasta. Pod jego nieobecność rozpoczął się proces sądowy, na którym oskarżycielem był Tyberiusz, syn Liwii. Wyrok był skazujący zarówno dla Caepio jak i Mureny, którego złapano poza Rzymem.
Brak możliwości obrony oraz kontrowersyjne okoliczności sugerują oskarżenie o zdradę na polecenie Augusta.
Niebezpieczne działania Egnatiusza Rufusa
Wellejusz Paterkulus4 wspomina jak w roku 19 p.n.e., po powrocie do Rzymu, August dowiedział się o zawiązaniu nowego spisku na jego życie.
Inicjatorem miał być niejaki Marek Egnatiusz Rufus, który w roku 20 p.n.e. stworzył straż pożarną dla miasta, która de facto stała się jego bandą. Rufus ignorując Augusta przyjął urząd pretora, a potem ubiegał się o stanowisko konsula, pomijając wymagany cursus honorum. Jego działaniom sprzeciwił się urzędujący konsul Sentiusz Saturninus, co doprowadziło do starć na ulicach Rzymu między oboma obozami. Rufus przede wszystkim dążył do uzyskania poparcia plebsu i zaognienia sytuacji w mieście.
August, powróciwszy do stolicy, dowiedział się od urzędujących konsulów o działaniach Rufusa i na jego polecenie został zgładzony, jako zagrożenie dla porządku publicznego.
Panowanie Tyberiusza (14 – 37 n.e.)
Dnia 19 sierpnia 14 roku n.e. w wieku 76 lat zmarł Oktawian August – pierwszy cesarz i twórca dynastii julijsko-klaudyjskiej, która rządziła do 68 roku n.e. August został ubóstwiony, podobnie jak Juliusz Cezar. Tyberiusz automatycznie objął urząd cesarza Rzymu, mając wówczas 55 lat.
Spisek prefekta pretorianów Sejana
W 15 roku n.e. prefektem pretorianów w Rzymie został Sejan – wywodzący się ze stanu ekwickiego – który urząd objął po swoim ojcu Strabonie, który z kolei został mianowany namiestnikiem Egiptu.
Sejan, przejawiający dużą ambicję, natychmiast podjął się zreformowania formacji i ustanowił ją potężnym narzędziem w dobie pryncypatu. W roku 20 n.e. przeniósł wszystkie porozrzucane garnizony do jednych koszar, poza Rzym. Ponadto zwiększył liczbę kohort z dziewięciu do dwunastu, gdzie jedna z nich pełniła ciągłą służbę w pałacu. Zrezygnowano z podzielności urzędu prefekta – od teraz miał być jeden dowódca gwardii pretoriańskiej – oraz zwiększono jego kompetencje: od teraz osobiście powoływał centurionów i trybunów. Poprzez te zmiany Sejan przejął pełnię władzy nad jednostką, liczącą około 12.000 żołnierzy, która była gotowa wykonać każdy rozkaz. Za panowania cesarza Tyberiusza często prezentowano siłę gwardii na wszelkiego rodzaju paradach, co tylko podkreślało kres fasadowości republiki.
Po dokonaniu wspomnianych reform, Sejan stał się zaufanym i silnym doradcą samego cesarza. Do 23 roku n.e. miał już istotny wpływ na podejmowane decyzje Tyberiusza, który nazywał go ”Socius Laborum” („mój partner w moich trudach”). W tym czasie Sejan otrzymał stanowisko pretora, które zazwyczaj nie było przewidziane dla osoby ze stanu ekwickiego. Na jego cześć wybudowano pomnik w Teatrze Pompejusza, a z czasem w Senacie zasiedli jego stronnicy, pełniący funkcje publiczne i zarządcze. Wzrastająca potęga Sejana i jego ważna pozycja w państwie stopniowo zaczęła budzić oburzenie wśród członków rodziny cesarskiej i senatorów. Największą wrogością jednak emanował Druzus Juliusz Cezar, syn Tyberiusza, nazywany Druzusem Młodszym, który przewidywany był na następcę tronu. Na polecenie Sejana otruto Druzusa, który umierał powoli, aby wyglądało to na śmierć naturalną.
Cesarz ogarnięty paranoją, wycofał się do posiadłości wiejskiej w Kampanii, a potem na wyspę Capri w 26 roku n.e., gdzie spędził swoje pozostałe lata życia (zmarł w 37 roku n.e.). W czasie pobytu Tyberiusza poza Rzymem, Sejan z łatwością kontrolował wszelką korespondencję cesarza ze stolicą. Jego urodziny były publicznie świętowane, wznoszono posągi i oddawano mu honory. Sejan uważał, że po usunięciu wszelkiej opozycji, jego pozycja jest niezagrożona.
Sejan w końcu podjął decyzję o przygotowaniu zamachu stanu, pragnąc zdobyć niepodzielną władzę dla siebie. Ostrzeżony na czas przez Antonię Młodszą, Tyberiusz przy pomocy Makrona doprowadził do aresztowania Sejana dnia 18 października 31 roku n.e. i uduszenia za wnioskiem Senatu. Po egzekucji Sejana, Kwintus Sutoriusz Makron zastąpił go na stanowisku prefekta pretorianów.
Panowanie Kaliguli (37 – 41 n.e.)
Po śmierci Tyberiusza, nowym cesarzem został Kaligula. Zmarły w testamencie zalecił, by Kaligula i Tyberiusz Gemellus (jego wnuk) panowali razem. Jednak jego wola nie spełniła się. Za sprawą Makrona Senat unieważnił jego wolę i ustanowił Gajusza cesarzem.
Początki panowania młodego (25-letni), nowego cesarza zapowiadały się wspaniale; rządy Kaliguli nie wskazywały terroru. Kaligula rządził w zgodzie z senatem i zyskał dużą popularność.
Jednakże w listopadzie 37 roku n.e. cesarz zapadł na dosyć poważną chorobę, prawdopodobnie zapalenie mózgu. Gdy Kaligula powrócił do zdrowia, był już innym człowiekiem.
Bunt Gnejusza Korneliusza Lentulusa Gaetulicusa
Gnejusz Korneliusz Lentulus Gaetulicus był rzymskim senatorem i wodzem. W roku 26 n.e. piastował urząd konsula, w zamian za poparcie jakiego udzielał ambitnemu prefektowi pretorianów – Sejanowi. Po jego śmierci w roku 31 n.e. Gaetulicus pomimo oskarżeń o współpracę z Sejanem otrzymał namiestnictwo Germanii Górnej, którą piastował aż po śmierci Tyberiusza w roku 37 n.e. Gaetulicus cieszył się w prowincji dużą popularnością żołnierzy.
Dwa lata po objęciu tronu, Kaligula udał się do Moguntiacum (obecne Mainz, w Niemczech), gdzie Gaetulicus został skazany na śmierć za spiskowanie. Podobny los czekał męża siostry Kaliguli, Liwilli – Emiliusza Lepidusa. Siostry Kaliguli, Liwilla oraz Agrypina Młodsza, zostały wygnane na Wyspy Poncjańske, u wybrzeży Italii5.
W trakcie późniejszych rządów Kaliguli, zaczęto donosić mu o kolejnych spiskach na jego życie. Nienawiść do senatorów i obawa o życie doprowadziły do licznych egzekucji osób, które pomówiono lub źle wypowiadały się na temat cesarza. Kaligula wykazywał się bezwzględnością i przykładowo kazał ojcu jednego ze skazanych patrzeć na śmierć syna6.
Panowanie Klaudiusza (41 – 54 n.e.)
Klaudiusz przeszedł do historii jako władca o pewnym stopniu niepełnosprawności, jednak dużej inteligencji. Jego wady fizyczne dyskwalifikowały go, zdaniem rodziny, do piastowania funkcji publicznych, a zwłaszcza roli cesarza.
Wraz ze śmiercią Tyberiusza w 37 roku n.e. i objęciem tronu przez bratanka Klaudiusza – Kaligulę jego życie uległo zmianie. Młody cesarz dostrzegł pewne korzyści płynące z osoby Klaudiusza. Aby uczcić cześć swojego zmarłego ojca, Germanika w 37 roku n.e., Kaligula mianował Klaudiusza, obok siebie drugim konsulem. Młody cesarz nie był jednak w stosunku do swojego wuja życzliwy. Często go obrażał, żartował z niego i wyśmiewał publicznie jego wady. Klaudiusz z kolei był na tyle inteligentny, by wykorzystywać swoją ułomność do manewrowania wśród intryg i spisków, stanowiących codzienność na cesarskim dworze. Dzięki swojej, pozornie, nieszkodliwej postaci przetrwał czasy terroru bratanka.
Długotrwałe i okrutne rządy Kaliguli doprowadziły do tego, że despota został ostatecznie zamordowany 24 stycznia 41 roku n.e. Po zamordowaniu Kaliguli, w powstałym zamieszaniu część żołnierzy gwardii pretoriańskiej zdecydowała się na obwołanie cesarzem Klaudiusza, jedynego dorosłego przedstawiciela dynastii julijsko-klaudyjskiej.
Obraz przedstawia moment odkrycia Klaudiusza schowanego za kotarą. Następnie zostaje on ogłoszony cesarzem przez pretorianów.
Rebelia Lucjusza Arruncjusza Kamillusa Skrybonianusa
Lucjusz Arruncjusz Kamillus Skrybonianus urodził się jako Marek Furiusz Kamillus Skrybonianus i był rzymskim senatorem, który w 41 roku n.e. chciał obalić Klaudiusza i przejąć władzę.
Wywodził się z zaszczytnego rodu Furii, do którego należał wielki Rzymianin – Marek Furiusz Kamillus. Później został adoptowany przez Lucjusza Arruncjusza i przyjął jego imię. W roku 32 n.e. objął urząd konsula, a jego pozycja na scenie politycznej Rzymu rosła. Za panowania Kaliguli pełnił stanowisko namiestnika Dalmacji; w roku 41 n.e. jego kandydatura była brana pod uwagę do objęcia tronu cesarskiego po śmierci Kaliguli. Miał duże poparcie senatorów, jednak ich decyzja została poprzedzona obwołaniem przez pretorianów cesarzem wuja Kaliguli – Klaudiusza.
W roku 42 n.e. rzymski senator Lucjusz Anniusz Vinicianus był zainteresowany przepędzeniem słabego Klaudiusza i przejęciem tronu. Uzyskał poparcie Kamillusa oraz jego legionów i głosił chęć przywrócenia dawnej roli Senatu w państwie rzymskim, tym samym zyskując sobie pewne poparcie.
Klaudiusz na wieść o buncie gotów był się poddać i oddać władzę Kamillusowi. Ostatecznie jednak wojska Kamillusa zbuntowały się i nie chciały wykonywać jego rozkazów. Swetoniusz podaje, że wynikało to ze złych omenów, jakie zauważono w obozie – żołnierze ponoć nie mogli ani przyozdobić orłów legionowych, ani podnieść z ziemi sztandarów7. Sam Kamillus zbiegł na wyspę Vis, u wybrzeży obecnej Chorwacji, i popełnił samobójstwo.
Plany Walerii Messaliny
Waleria Messalina była trzecią żoną cesarza Klaudiusza. Miała z nim dwójkę dzieci: Oktawię (urodzona 40 roku n.e.) oraz Brytanika (urodzony 41 roku n.e.). Messalina była najgorszą, a jednocześnie najbardziej ukochaną żoną Klaudiusza. Antyczne źródła przedstawiają Messalinę jako nimfomankę organizującą orgiastyczne zabawy i doprowadzającą do skazywania na śmierć byłych kochanków lub tych, którzy ośmielali się odrzucać jej awanse.
Zgubiła ją ostatecznie formalna ceremonia małżeństwa z Gajuszem Siliuszem, odbyta pod nieobecność Klaudiusza, który przebywał w porcie w Ostii. Narcyz, wyzwoleniec cesarza ujawnił to Klaudiuszowi, przedstawił ewentualną możliwość zawiązania spisku na przejęcie władzy i dopilnował egzekucji Messaliny w 48 roku n.e. Klaudiusz do końca nie wierzył we wszelkie stawiane jej zarzuty8.
Panowanie Nerona (54 – 68 n.e.)
Neron władzę objął w wieku 17 lat, po tym jak na polecenie jego matki Agrypiny Młodszej Klaudiusz został otruty. Neron osobiście nie interesował się polityką, a wszelkie decyzje podejmowane były przez jego matkę i Senekę. Całymi dniami grał na lutni, śpiewał, powoził rydwanami.
Z czasem wpływ doradców na cesarza był coraz mniejszy. Neron uniezależnił się, a jego szaleństwo doprowadziło do morderstw i zawiązania spisków.
Spisek Gajusza Kalpurniusza Pizona
Lucjusz Kalpurniusz Pizon był rzymskim politykiem i mówcą; słynął ze swoich wystąpień w sądach. W Rzymie cieszył się bardzo dobrą opinią; wyróżniał się dobrym wyglądem oraz walorami charakteru. Nie miał żadnych powiązań z dynastią julijsko-klaudyjską. Za rządów Nerona stał się senatorem i cieszył się poważaniem kolegium.
W roku 65 n.e. Neron miał wśród senatorów oraz ekwitów opinię szaleńca i tyrana, który rujnuje Rzym oraz ośmiesza urząd cesarza. Zawiązał się spisek, do którego przystąpiło wiele osób; nie tylko z kręgu senatorskiego oraz ekwickiego, ale i gwardii pretoriańskiej.
Sekret cesarzowi wyjawił wyzwoleniec Milichus, znajdujący się pod opieką jednego z trybunów pretoriańskich. Po odkryciu spisku na śmierć skazano łącznie 19 osób oraz 13 na wygnanie. Śmierć dosięgnęła nie tylko Pizona, ale i m.in. Senekę Młodszego, nauczyciela Nerona; Lukana, poetę rzymskiego czy Gajusza Petroniusza9.
Panowanie Galby (68 – 69 n.e.)
Galba za rządów Nerona piastował funkcję namiestnika prowincji Hispania Tarraconensis. Wiosną 68 roku n.e. Galba został poinformowany, że Neron planuje go wyeliminować. Dowiedział się także o powstaniu Windeksa w Galii. Początkowo był skłonny pójść za przykładem dowódcy nadreńskich wojsk, ale porażka i śmierć galijskiego zarządcy wznowiły jego wahania. Zapał Galby ożywiła jednak wieść, że poparcia udzielił mu prefekt pretorianów Nimfidiusz Sabinus. Do tego momentu ośmielał się jedynie nazywać się legatem senatu i ludu rzymskiego, ale po samobójstwie Nerona przyjął tytuł cezara i odbył marsz na Rzym.
Bunt Gajusza Nimfidiusza Sabinusa
Gajusz Nimfidiusz Sabinus pochodził z nisko sytuowanej rodziny. Jego matką była wyzwolenica, a ojcem być może gladiator. Czystki prowadzone po odkryciu spisku Pizona dały szasnę na awans społeczny takim ludziom jak Nimfidiusz. Udało mu się nawiązać znajomości z żołnierzami z gwardii pretorianów. Szybko awansował i został jednym z prefektów pretorian w 65 roku n.e., po tym jak przysłużył się Neronowi w przesłuchaniu winnych spiskowania. Trzy lata później, w roku 68 n.e., stanął po stronie rzymskiego polityka i wodza Galby, który wystąpił przeciwko Neronowi. Nimfidiusz namówił swoich podkomendnych do wypowiedzenia posłuszeństwa cesarzowi i obiecał, że Galba po przyjeździe do Rzymu obdaruje każdego z pretorianów 30 tysiącami sesterców.
Galba jednak nie docenił działań Nimfidiusza i odwołał go z urzędu, w międzyczasie mianując swojego człowieka. Rozgoryczony Nimfidiusz zbuntował się i chciał obwołać się cesarzem przed jego przybyciem. W celu legitymizacji swoich praw do tronu, twierdził że jest nieślubnym potomkiem Kaliguli. Prefekt nie otrzymał jednak poparcia gwardzistów i zginął z ich ręki przed przybyciem do stolicy Galby10.
Panowanie Tytusa Flawiusza (79 – 81 n.e.)
Kiedy w roku 79 n.e. umarł jego ojciec Wespazjan jasne stało się, że to właśnie on zostanie nowym cesarzem, z racji na to że był najstarszym potomkiem. Ponoć panowała wtedy obawa, że będzie drugim Neronem. Krótko jednak panowało to przekonanie. Po wstąpieniu na tron okazał się jednak władcą łagodnym i wyrozumiałym.
Obraz przedstawia rodzinę Flawiuszów w triumfalnym pochodzie w 71 roku n.e. Wespazjan znajduje się na przedzie rodziny, ubrany jako pontifex maximus. Za nim kroczy Domicjan z Domicją Longiną oraz Tytus w stroju religijnym.
Samozwańca Terencjusz Maksymus
Terencjusz Maksymus był osobą, która podawała się za cudownie ocalałego Nerona. Ponoć przypominał z wyglądu i zachowania byłego władcę; co więcej umiał grać na lirze oraz śpiewać.
Swoje działania w celu uzyskania władzy prowadził w Azji, by potem udać się do Partii i tam szukać poparcia swoich praw do tronu. Terencjusz ponoć przekonywał króla Artabanusa III długiem, jaki powinni spłacić Partowie, za zwrócenie Armenii pod ich sferę wpływów w czasie jego panowania.
Partyjski wódz planował operację usytuowania Terencjusza na tronie rzymskim, jednak finalnie skazał go na śmierć, po tym jak wyszła na jaw jego prawdziwa tożsamość11.
Panowanie Domicjana (81 – 96 n.e.)
Domicjan wstąpił na tron dnia 14 września 81 roku n.e. po śmierci brata Tytusa. Początek jego rządów był obiecujący. Kontynuował promocję ekwitów wprowadzając ich do senatu, zasiadał w Trybunale by kontrolować działanie wymiaru sprawiedliwości. Piętnował niesprawiedliwe wyroki i sędziów, którzy je wydawali. Zwiększył ponadto żołd legionistów o trzy sztuki złota.
W 89 roku n.e. została rozpętana wojna domowa z Lucjuszem Antoniuszem, który obwołał się cesarzem.
Rebelia Lucjusza Antoniusza Saturninusa
Lucjusz Antoniusz Saturninus był rzymskim senatorem i wodzem, który motywowany nienawiścią do Domicjana w styczniu roku 89 n.e. zbuntował się, jako namiestnik Germanii Górnej. Liczył, że otrzyma wsparcie ze strony germańskich sojuszników; ci jednak nie byli w stanie przekroczyć Renu, na którym lód się roztopił12.
Rebelia została szybko zdławiona przez wiernych cesarzowi dowódców: przyszłego cesarza Trajana oraz Lucjusza Appiusza Makysmusa Norbanusa.
Ostatecznie jednak spisek pociągnął za sobą więcej ofiar, gdyż Domicjan obawiający się o swoje życie, wszędzie widział knowania oraz winnych. Postanowił pozbyć się przeciwników politycznych.
Panowanie Marka Aureliusza (161 – 180 n.e.)
Zgodnie z wolą Antoninusa Piusa, Senat w dniu jego śmierci, dnia 7 marca 161 roku n.e., przelał wszystkie tytuły i prawa na Marka Aureliusza. Powszechnie było wiadomo jakim wielkim charakterem odznacza się Marek. Był pracowity, skromny, oddany oraz cierpliwy. Jego brata Lucjusza Werusa zaś znano jako biesiadnika, poświęcającego całą swoją uwagę ucztowaniu.
Marek jednak, ku ogólnemu zaskoczeniu prosił, by powołano na współwładcę jego młodszego brata, Lucjusza Werusa. Po raz pierwszy więc w historii Cesarstwa Rzymskiego na tronie zasiadało dwóch równych sobie ludzi. Wspólne rządy nie potrwały długo, gdyż Lucjusz Werus zmarł w 169 roku n.e., gdy doznał nagłego ataku apopleksji.
Marek Aureliusz dał się poznać jako sprawny administrator i rozsądny władca. Pomimo spokojnej natury zmuszony był prowadzić wojny na granicach oraz przeciwdziałać buntom.
Bunt Awidiusza Kasjusza
Awidiusz Kasjusz za rządów Lucjusza Werusa i Marka Aureliusza służył w wojnie z Partami jako legat legionu III Gallica. Awidiusz Kasjusz dowiódł swoich umiejętności dowódczych pokonując Partów pod Dura-Europos około roku 164 n.e. oraz zdobywając miasta Selucję oraz Ktezyfont. Za swoje osiągnięcia Kasjusz został wpisany na listy senatorskie.
W połowie roku 175 n.e. Awidiusz Kasjusz otrzymał fałszywe raporty mówiące, że Marek Aureliusz zmarł w wyniku choroby (tzw. plaga Antoninów), którą przywiodły wojska rzymskie wracające z wojny z Partami. Na wieść o tym Kasjusz ogłosił się cesarzem i stwierdził, że to legioniści biorący udział w wojnie markomańskiej w Panonii wybrali go na nowego władcę. Istnieją także pogłoski, jakoby do uzurpacji namówić Kasjusza miała żona Marka Aureliusza – Faustyna Młodsza, która obawiała się że w przypadku śmierci męża, o tron walczyć będą uzurpatorzy w obliczu młodego wieku ich syna Kommodusa. Kasjusz miał być gwarancją, że na tronie zasiądzie osoba bliska jej mężowi i rodzinie.
Marek Aureliusz zmuszony został zawiesić działania wojenne przeciw Jazygom i udać w kierunku wschodnim. Co interesujące, cesarz otrzymał oferty wsparcia wojskowego w kampanii przeciwko rebeliantowi ze strony przygranicznych ludów barbarzyńskich; Aureliusz wszelkie jednak odrzucił. Armia Marka Aureliusza była znacznie liczebniejsza, a pogłoski, że cesarz ma wpierw uderzyć na Egipt przeraziły armię Kasjusza. Pod koniec lipca 175 roku n.e. centurion oraz dekurion Kasjusza zabili go, a jego głowę wysłali Aureliuszowi. Cesarz nie miał jednak ochoty oglądać szczątków i kazał pochować zmarłego. Dnia 28 lipca 175 roku n.e. Egipt ponownie uznał Aureliusza za cesarza13.
Panowanie Septymiusza Sewera (193 – 211 n.e.)
Rebelie Gajusza Pescenniusza Nigera i Klodiusza Albinusa
W 191 roku n.e. Sewer otrzymał od cesarza Kommodusa dowództwo nad legionami w Pannoni. Jednakże w roku 192 n.e. doszło do zabójstwa cesarza, a nowym władcą ogłoszono Pertynaksa, który następnie we wczesnym 193 roku n.e. został zamordowany przez gwardię pretoriańską. W odpowiedzi na ten haniebny występek żołnierze Sewera obwołali go Imperatorem w Carnuntum nad Dunajem, skąd następnie udał się on pospiesznie do Italii.
Następcą Pertynaksa w Rzymie został Didiusz Julianus, który przelicytował prefekta pretorianów Emiliusza Letusa, który również chciał kupić władzę u swoich podkomendnych, oferując każdemu żołnierzowi gwardii 25 tysięcy sesterców. Ostatecznie jednak po niedługim sprawowaniu urzędu cesarskiego, Julianus został skazany na śmierć przez Senat i zabity. Sewer objął władzę nad stolicą bez żadnych problemów. Przeprowadził egzekucję morderców Pertynaksa i rozwiązał resztę gwardii pretoriańskiej, uzupełniając ją o swoich ludzi.
W tym czasie jednak legiony w Syrii obwołały cesarzem Gajusza Pescenniusza Nigera. Był także inny rywal do tronu, wcześniejszy zwolennik Didiusza Julianusa, Klodiusz Albinus, zarządca Brytanii. Septymiusz zdecydował się nadać mu rangę Cezara, co miało zaspokoić jego żądzę władzy, a sam udał się na wchód, aby rozprawić się z Nigerem. W 194 roku n.e. zniszczył armię uzurpatora w bitwie pod Issus i udał się do Bizancjum (Byzantion), które ozkazał zrównać z ziemią, za to że mieszkańcy zdecydowali się wesprzeć uzurpatora. Po kilku latach zdecydował jednak Sewer o jego odbudowie i to właśnie Septymiuszowi Sewerowi przypisuje się rozpoczęcie budowy, na gruzach miasta greckiego, typowo rzymskiej metropolii. Po stu latach jego projekt kontynuował Konstantyn Wielki.
W następnym roku Sewer poświęcił się zdławieniu Mezopotamii i innych partyjskich wasalów, którzy wsparli Nigera. Po pokonaniu wroga na wschodzie, cesarz mianował swojego syna Karakallę oficjalnym następcą do tronu, co oznaczało wypowiedzenie wojny Albinusowi w Brytanii. Ten został obwołany Imperatorem przez swoich żołnierzy i udał się do Galii. Sewer po krótkim postoju w Rzymie udał się na północ, aby spotkać się z przeciwnikiem w otwartym polu.
Dnia 19 lutego 197 roku n.e. Septymiusz Sewer pokonał uzurpatora Klodiusza Albinusa w bitwie pod Lugdunum (obecny Lyon). Jego armia wynosiła od 70.000 do 90.000 żołnierzy (źródła podają także liczbę około 75 tysięcy ludzi), a złożona była głównie z iliryjskich, mezyjskich i dackich legionów. Ostatecznie Albinus został zabity, Sewer zakończył wojnę domową i przejął pełną władzę nad imperium.
Spisek Plautianusa
Lucjusz Fulwiusz Plautianus był wysoko sytuowanym Rzymianinem, który w roku 203 n.e. piastował urząd konsula. Wcześniej, w roku 197 n.e., za sprawą Septymiusza Sewera objął urząd prefekta pretorianów i osiągnął olbrzymie wpływy na dworze. Dowodem jego wysokiej pozycji w Cesarstwie był fakt, że doszło do małżeństwa pomiędzy synem cesarza – Karakallą oraz jego córką Publią Fulwią Plautillą. Nadmienić jednak należy, że związek nie był udany, a Karakalla nienawidził swojej żony oraz teścia.
Plautianus, podobnie jak Sejan za rządów Tyberiusza, zaczął prowadzić własne śmiałe działania, mające na celu eliminację prywatnych wrogów. Doprowadził do śmierci wielu obywateli, a jego śmiałe działania zaniepokoiły żonę Sewera – Julię Domnę. Plautianus starał się znaleźć kompromitujące informacje na temat cesarzowej; w tym celu torturował wiele jej sług.
W 205 roku n.e. wykryto spisek, któremu miał przewodzić Plautinaus. Jego majątek został skonfiskowany, a on zamordowany. Plautilla zmuszona została opuścić Rzym i udała się na Wyspy Liparyjskie, w okolicach Sycylii. Po objęciu tronu w roku 212 n.e., Karakalla kazał ją zamordować.
Panowanie Heliogabala (218 – 222 n.e.)
Heliogabal urodził się jako Warius Awitus Bassjanus i miał powiązania z rodem Septymiusza Sewera. Jego ojciec należał początkowo do stanu ekwitów, potem jednak awansował i został senatorem. Babka (Julia Maesa) z kolei była wdową po konsulu Juliuszu Awitusie, siostrą Julii Domny i szwagierką cesarza Septymiusza Sewera. Jego matka z kolei była kuzynką wcześniejszego cesarza Karakalli.
Chłopiec wywodził się z rodziny najwyższych kapłanów boga słońca Baala, zwanego w semickim narzeczu „Elah-Gabal” – stąd też powszechnie używany jego późniejszy przydomek.
W 217 roku n.e. został zamordowany cesarz Karakalla, a władzę przejął prefekt pretorianów Makrynus, który nie cieszył się dużym poparciem społecznym. Matka i babka Heliogabala przekonały stacjonujące na Wschodzie oddziały wojskowe, że ich jest on w rzeczywistości synem Karakalli. Ostatecznie wojska Makrynusa poniosły klęskę, a nowym władcą został 14-letni Heliogabal.
Młody cesarz szybko dał dowody swojego niezrównoważenia emocjonalnego i okrucieństwa. Mimo sprzeciwu mieszkańców miasta wprowadził w Rzymie kult boga słońca. Władca rozkazał senatorom i wyższym rangą urzędnikom brać udział w obrzędach ku czci orientalnego bóstwa, które oficjalnie postawił przed Jowiszem Kapitolińskim. Co więcej, znieważał urząd cesarski swoim zachowaniem i orgiastycznymi zabawami.
Bunt Gelliusza Maksymusa
Gelliusz Maksymus był synem medyka na dworze Karakalli, który w zamian za swoją dobrą służbę osiągnął urząd procuratora, czyli poborcy podatkowego i zarządcy jednej z prowincji. Gelliusz swoją karierę związał dla odmiany z wojskiem. Przysłużył się rządzącemu w 219 roku n.e. Heliogabalowi „łapiąc” syna byłego cesarza Makrynusa – Diadumeniana. Ku swojemu zdziwieniu wynagrodzony został nieznany z imienia centurion legionu IV Scythica, kiedy on został pominięty w odznaczeniu. Prawdopodobnie był to powód buntu.
Gelliusz wystąpił przeciwko cesarzowi w rzymskiej prowincji Celesyria; jego bunt został jednak szybko zdławiony przez legata legionu XVI Flavia Firma, a on sam zabity na polecenie Heliogabala.
Bunt Werusa
Werus był dowódcą legionu III Gallica, który pomógł dojść Heliogabalowi do władzy. Jednak narastająca niechęć do cesarza i jego zachowania spowodowały wybuch buntu. Werus ogłosił się cesarzem, jednak szybko został pokonany, a legion rozwiązany.
Warto dodać, że w trakcie rządów Heliogabala występowały przeciwko jego władzy także inne postaci, związane albo z dworem, albo z arystokracją, m.in.: Castinus, Alexianus czy Carus. Źródła wspominają także niejakiego Seleucusa.
Panowanie Aleksandra Sewera (222- 235 n.e.)
Aleksander Sewer na tronie Rzymu zastąpił swojego kuzyna Heliogabala, który zginął w wyniku spisku. Aleksander nawet po osiągnięciu pełnoletniości pozostawał pod silnym wpływem swych opiekunek i doradców. Próbowali oni zmienić politykę wewnętrzną kraju, dzieląc się władzą z senatem, a odbierając liczne przywileje rozpanoszonym ówcześnie wojskowym.
Koniec panowania Aleksandra wyznacza nowy okres w dziejach Rzymu – kryzys III wieku – niemal 50 lat wojen domowych, inwazji i upadek gospodarki.
Spisek Sejusza Sallustiusza
Lucjusz Sejusz Herenniusz Sallustiusz był teściem Aleksandra Sewera i przez niego został wyniesiony na urząd Cezara (współrządcy). Nastąpiło to zapewne w roku 225 n.e., kiedy Aleksander wziął za żonę jego córkę Sallustię Orbianę.
Z nieznanych nam przyczyn Sallustiusz zdecydował się zabić Aleksandra, jednak nieskutecznie. Sallustiusz został zamordowany, a jego córka wypędzona14.
Rebelia Tauriniusza
Tauriniusz był wodzem rzymskim, który stacjonował z wojskiem w Mezopotamii w czasie inwazji Sasanidów w roku 232 n.e. Legiony zbuntowały się i obwołały Taurinusza cesarzem. Na wieść o rebelii Aleksander Sewer przybył z armią i pokonał buntowników. Tauriniusz uciekając utopił się w Eufracie15.
Owiniusz Kamillus
Owiniusz Kamillus uważany jest przez historyków za fikcyjną postać. Według „Historii Augusta” Kamillus miał być uzurpatorem, który jednak został oszczędzony przez cesarza.
Panowanie Maksymina Traka (235 – 238 n.e.)
Maksymin Trak stał na czele legionistów, którzy wystąpili przeciwko Aleksandrowi Sewerowi w Germanii. Maksymin uważany jest za pierwszego barbarzyńcę (nie-Rzymianina), który nosił cesarską purpurę. Był ponadto pierwszym cesarzem, który nigdy nie pojawił się w Rzymie i pierwszym z całego szeregu tzw. cesarzy-żołnierzy. Jego rządy uważa się za początek kryzysu cesarstwa rzymskiego w III wieku n.e.
Sabotaż Gajusza Petroniusza Magnusa
Magnus był rzymskim senatorem, któremu tak jak i większości Senatowi nie odpowiadał wybór na cesarza Maksymina Traka. Magnus stanął na czele spisku w roku 235 n.e., którego celem było obalenie i zabicie Maksymina. W tym celu podjęto się realizacji planu polegającego na zniszczeniu mostu na Renie, tak aby cesarz wraz z wojskiem pozostał po stronie germańskiej i musiał zdać się na łaskę Germanów. Sabotaż został jednak w porę odkryty, a spiskowcy zabici.
Ogłoszenie cesarzem Kwartynusa
Kwartynus był rzymskim senatorem, przyjacielem zamordowanego Aleksandra Sewera oraz dowódcą łuczników z Mezopotamii. Niespodziewanie żołnierze wojsk pomocniczych obwołali go cesarzem, na co ten nie chciał się pierwotnie zgodzić. Podobno łucznicy żywili urazę do Maksymina Traka za zamordowanie byłego władcy. Ostatecznie jednak Kwartynus został zdradzony przez własnych żołnierzy i zabity16.
Panowanie Gordiana III (238 – 244 n.e.)
Gordian III był wnukiem Gordiana I, a siostrzeńcem Gordiana II. Nagła i niespodziewana śmierć Gordianów (ojca i syna) w Kartaginie w marcu 238 r. oraz maszerujący na Italię Maksymin Trak na czele naddunajskich legionów zmusiły senat do rychłego działania i wybrania następców, zabitych cesarzy, którzy zaradziliby kryzysowej sytuacji. Wybór padł na dojrzałych wiekiem nobilów – Pupiena i Balbina, którzy mieli współrządzić na takich samych prawach.
Gdy nowi władcy wyruszyli na Kapitol, by złożyć Bogom zwyczajowe ofiary, drogę zagroził im wrogo nastawiony tłum. Nienawiść plebsu wywołało przede wszystkim wybranie na najwyższy urząd Pupiena, który wcześniej, jako prefekt Rzymu najniższe masy stolicy traktował ostro. Nie pomogła zbrojna eskorta – cesarze nie mogli dostać się do świątyni, w pewnym momencie sytuacja stała się bardzo groźna – w ruch poszły kamienie. Wtedy ktoś z tłumu zwrócił uwagę, że w mieście przebywa wnuk Gordiana I, a członek tak znakomitego rodu poprawiłby wizerunek nowych władz. Cesarze dla zażegnania trudnej sytuacji zgodzili się powołać chłopca na współwładcę.
Krótka rewolta Sabiniana
Sabinian był rzymskim prokonsulem w Afryce. W 240 roku n.e. zbuntował się przeciwko władzy Gordiana III, którego w pośpiechu obwołał Senat. Sabinian został jednak szybko pokonany przez zarządcę Mauretanii, a następnie wydany przez swoich zwolenników.
Panowanie Filipa Araba (244 – 249 n.e.)
Filip Arab od 243 roku n.e. pełnił stanowisko prefekta pretorianów. W 244 roku n.e. Gordian III zmarł lub został zabity. Z racji na walki z Persją zdecydowano się wybrać nowym cesarzem Filipa, co niektórzy tłumaczyli jego udziałem w spisku. Filip Arab, aby odsunąć od siebie podejrzenia, nakazał wystawić w miejscu śmierci Gordiana okazały grobowiec.
Filip chcąc umocnić swoją władzę, chciał jak najszybciej powrócić do Rzymu. W tym celu zawarł niekorzystny rozejm z Persami. Zła sytuacja ekonomiczna i polityczna kraju spowodowały, że Filip z czasem zaczął mierzyć się z brakiem zaufania społecznego.
Uzurpacja Jotapiana
Jotapian należał do arystokracji na wschodzie Imperium i z pewnością cieszył się poważaniem. Około roku 249 n.e., pod koniec rządów Filipa Araba, zbuntował się w Syrii, sprzeciwiając się nadmiernym obciążeniom podatkowym. Antiochia stała się stolicą buntu i siedzibą Jotapiana. Finalnie rebelia zakończyła się zamordowaniem Jotapiana przez własnych żołnierzy, już za panowania Decjusza.
Bunt Pakacjana
Tyberiusz Klaudiusz Makrynus Pakacjan był uzurpatorem znad Dunaju. Tam też pełnił funkcję oficera legionowego. W celu zdławienia buntu wysłany został Decjusz, zaufany człowiek cesarza Filipa; wcześniej jednak Pakacjan zginął z rąk własnych żołnierzy.
Bazując na zachowanych monetach rzymskich z Rumunii można domniemywać, że przeciwko cesarzowi Filipowi zbuntował się także niejaki Sponsianus. Niektórzy jednak badacze uważają, że monety mogą być formą fałszerstwa lub wytworem późniejszej epoki.
Panowanie Decjusza (249 – 251 n.e.)
Decjusz był zwycięskim wodzem rzymskim znad Dunaju. Ogłoszony został cesarzem przez swoje legiony w roku 249 n.e. i ruszył na Italię. Pokonał wojska Filipa Araba pod Weroną. Cesarz Filip zginął; podobnie jak jego syn. Uzurpacja Decjusza została zaakceptowana przez Senat.
Panowanie Decjusza polegało głównie na obronie granic Imperium w Dacji i koordynowaniu działań wojska.
Uzurpacja Juliusza Walensa Licynianusa
Licynianus był rzymskim senatorem, który podobnie jak Senat i lud rzymski nie przepadał za cesarzem Decjuszem, który stracił zaufanie po kolejnych porażkach w 250 roku n.e. z rąk Gotów. Ogłoszony został cesarzem w momencie, kiedy Decjusz stawiał opór Gotom. Finalnie Licynianus zginął w roku 250 n.e., po kilkunastu dniach walki z Walerianem – późniejszym cesarzem, a podwładnym Decjusza17.
Rebelia Pryskusa
Tytus Juliusz Pryskus był namiestnikiem Tracji i pod koniec 251 roku n.e. wystąpił przeciwko władzy Decjusza. Nieznane są motywy decyzji wodza rzymskiego; niezależenie od tego rzymski Senat nie uznał uzurpatora, a on sam w niedługim czasie zginął.
Panowanie Galiena (253 – 268 n.e.)
Rządy Galiena to jeden z najbardziej niestabilnych okresów w rzymskiej historii. Galien jest postacią kontrowersyjną z tego względu, że wiele przekazów historyków (zwłaszcza z kręgu senatorskiego), mówi o jego roli w doprowadzeniu Rzymu do ruiny. Rzeczywistość była jednak inna. Galiena należy zaliczyć do jednego z najwybitniejszych władców Rzymu, jednak nieprzychylni cesarzowi historycy zniekształcili obraz jego rządów przypadających na okres szczytowego kryzysu rzymskiej państwowości.
W latach 60. III wieku n.e. nastąpiło apogeum kryzysu cesarstwa. Atakowane z wielu stron Imperium zdane było praktycznie na łaskę Persów i coraz częściej powtarzających się wypraw Germanów po łupy. Śmiałe posunięcia Szapura oraz chaos na granicy germańskiej sprzyjały pojawianiu się coraz to nowych uzurpacji. Imperium znalazło się w stadium najgłębszego rozkładu struktur wojskowych w wielu prowincjach, będącego rezultatem seweryńskich reform (dynastii Sewerów). Żołnierze, zespoleni ze swymi prowincjami wykazywali się coraz większą samowolą wynikającą z braku karności w armii.
W latach 260-275 n.e. kolejni uzurpatorzy tacy jak Postumus, czy Zenobia liczyli przede wszystkim na wyodrębnienie swych prowincji od reszty państwa, co w krótkim czasie miało im dać szeroką niezależność gospodarczą i wojskową.
Bunt Ingenuusa
Ingenuus był rzymskim namiestnikiem Panonii w czasie panowanie cesarza Waleriana (253-260 n.e.). Kiedy władca został schwytany przez Szapura, króla Persów, legiony obwołały Ingenuusa cesarzem w roku 260 n.e. Ingenuus był dobrym wodzem, a powodem samozwańczego obwołania cesarza była niestabilność regionu, ciągłe najazdy na granice przez barbarzyńców i brak wsparcia rządu centralnego.
Na sytuację zareagował szybko syn Waleriana – Galien – który zwołał wojska z Galii i Germanii i ruszył przeciwko uzurpatorowi. W czasie bitwy pod Mursą wojska Galiena zdominowały przeciwnika wykorzystaniem dużej ilości zwrotnej jazdy. Ingenuus utonął w rzece, w trakcie ucieczki.
Bunt Regalianusa
Po pokonaniu Ingenuusa, Galien wycofał się do Italii, aby odeprzeć inwazję Alamanów. W tym czasie Panonia znowu musiała mierzyć się z atakami barbarzyńców (m.in. Sarmatów). Lokalna społeczność mianowała cesarzem Regalianusa, Rzymianina o dackim pochodzeniu, który swojej pozycji dorobił się za rządów Waleriana.
Rządy Regalianusa nie były jednak długie; po odparciu barbarzyńców zawiązała się wewnętrzna koalicja, a uzurpator został zabity w 260 roku n.e.
Rewolta Fulwiusza Makriana
Makrian był zaufanym człowiekiem cesarza Waleriana i brał udział w jego nieszczęśliwej wyprawie przeciwko Szapurowi na wschodzie. Według antycznych przekazów miał kontrolować finanse, jednak „Historia Augusta” podaje, jakoby był dowódcą Waleriana.
Makrian uniknął porażki z rąk Persów pod Edessą, gdyż pozostał w Samosacie. Na wieść o pojmaniu cesarza, automatycznie władcą został syn Waleriana – Galien, który jednak musiał radzić sobie z problemami Imperium na zachodzie. W związku z ciężką sytuacją na wschodzie, wojska obwołały Makriana cesarzem, na co ten zapewne się nie zgodził z racji na poważny wiek i problemy z nogą. Doszło jednak do ugody i za poparciem prefekta pretorianów Balisty, władzę otrzymali synowie Makriana: Makrian Młodszy oraz Kwietus.
Buntownicy zebrali armię i ruszyli do Tracji, gdzie też zostali pokonani przez Aureolusa, wodza Galiena, w roku 261 n.e. Zarówno ojciec jak i synowie zginęli. Śmierć zapewne dosięgnęła także Balistę.
Utworzenie Cesarstwa galijskiego
Cesarstwo galijskie (Imperium Galliarum) było to samozwańcze cesarstwo powołane między 259 a 260 rokiem n.e. w zachodniej części Cesarstwa Rzymskiego przez uzurpatora Postumusa. Organizm przetrwał do 274 roku n.e. Państwo składało się z części rzymskich prowincji: Galii, Hiszpanii, Betyki, Brytanii.
Seria rewolt wojska w prowincjach naddunajskich w Panonnii doprowadziła do odsłonięcia bronionej przez Postumusa linii Renu. Postumus pod swoim zarządem miał Germanię Górną i Dolną, a uchodził za zdolnego namiestnika. Udowodnił to między innymi latem 260 roku n.e., kiedy to odparł najazd Franków na Renie. Jego zwycięstwo było o tyle skuteczne, że przez następne 10 lat nie było kolejnych inwazji z tej strony. W ten sposób Postumus stał się z czasem jedną z najbardziej wpływowych i decyzyjnych osób w zachodniej części Imperium.
Około roku 260 n.e. Postumus, pełniący do tej pory obowiązki namiestnika prowincji Germania, wykorzystując osłabienie armii, wystąpił przeciwko małoletniemu synowi cesarza Galiena, Saloninowi oraz jego opiekunowi Sylwanowi. Zarówno Salonina jak i Sylwana kazał zamordować. Wkrótce też opanował całą Galię. Jego zwierzchność uznały również Hiszpania i Brytania. Na opanowanym przez siebie terytorium Postumus utworzył niezależne od Rzymu cesarstwo, z własnym senatem i konsulami (zgodnie z numizmatyką, Postumus posiadał urząd konsula pięć razy) oraz z własną monetą wartościowszą od oficjalnej. Cesarstwo galijskie miało także własną gwardię pretoriańską. Swoją stolicę ogłosił albo w Colonia Agrippina, albo w Augusta Treverorum(obecny Trewir). Ważnym miastem jego państwa był także Lugdunum (obecny Lyon).
Nieoczekiwanie w roku 268 n.e. właśni żołnierze zabili Postumusa, kiedy ten nie godził się na plądrowanie miasta, po pokonaniu innego uzurpatora – Leliana – wewnątrz swojego tworu państwowego. Po jego śmierci władzę przejęło jeszcze kilka osób.
Cesarstwo galijskie istniało w pewnej odrębności do czasu rządów cesarza Aureliana. Ten zdolny wódz wpierw musiał rozprawić się z Królestwem Palmyry, by potem móc skupić uwagę na wojnie z Cesarstwem galijskim. Ostatecznie pokonał Tetrykusa i jego syna, a tereny Cesarstwa galijskiego wcielono ponownie do Imperium.
Wystąpienie Aureolusa
Aureolus był zaufanym i wyróżniającym się wodzem Galiena. Za jego sprawą obalono niektórych uzurpatorów oraz brał on udział w walkach przeciwko separatystycznemu Cesarstwu galijskiemu. W pewnym momencie Aureolus miał planować z innymi dwoma oficerami bunt przeciwko Galienowi, jednak spisek wykryto za wczasu; Aureolus zachował życie, jednak zaczął żywić wyraźniejszą niechęć do cesarza.
Pomimo braku pełnego zaufania, Galien zdecydował się wysłać Aureolusa na czele części wojska do ochrony Dunaju przed Gotami w 268 n.e. Z czasem Aureolus stracił dowództwo nad elitarną jazdą, która często pozwalała mu odnosić wielkie sukcesy. Aureolus, czując się poniżony, zdecydował się oficjalnie wystąpić przeciwko Galienowi i zajął Mediolan. Co więcej, zaproponował sojusz Postumusowi w walce przeciwko Galienowi; ten jednak odrzucił propozycję. Zdany sam na siebie poniósł klęskę nad reką Adda.
Nieoczekiwanie Galien w trakcie oblężenia Mediolanu został zamordowany przez swoich żołnierzy. Aureolus otrzymał od spiskowców propozycję poddania się w zamian za gwarancję bezpieczeństwa. W niedługim jednak czasie zginął z rąk własnych żołnierzy.
Utworzenie królestwa Palmyry
Septymia Zenobia była żoną króla Palmyry – Odenatusa, po śmierci którego w 267 roku n.e. starała się umocnić pozycję swojego małoletniego syna Waballata. Palmyra była miastem podporządkowanym Rzymowi od ponad dwustu lat i częścią prowincji Fenicji.
W roku 267, kiedy Zenobia miała około 20-30 lat, Odenatus oraz jego najstarszy syn zostali zamordowani, gdy wracali z wyprawy wojennej. Według „Historii Augusta”, Odenatus został zamordowany przez swojego kuzyna, Meoniusza. Przekazanie władzy musiało się odbyło się w płynny sposób, gdyż od chwili śmierci Odenatusa do obwołania Zenobii królową przez armię, minął jeden dzień. Nie ma też żadnego dowodu na to, że przekazała rządy swojemu synowi, dziesięcioletniemu Waballatowi, chociaż sama nigdy nie przyznała, że rządzi samodzielnie, a oficjalnie pełniła funkcję regentki swojego syna. Zenobia sprawowała faktyczną władzę w królestwie, a Wabbalat pozostał w cieniu matki i nigdy nie sprawował samodzielnych rządów władzy.
Dzięki zręcznej polityce, Zenobia doprowadziła do silnej ekspansji w regionie oraz posiadła pełnię władzy na wschodnich terenach Imperium Rzymskiego.
Pod koniec 271 roku, egipskie kwity zbożowe zrównały Aureliana i Waballata, obu ich nazywając cesarzami. Ostatecznie Palmyra zerwała wszelkie związki z Rzymem, a mennice z Aleksandrii i Antiochii przestały wybijać monety z wizerunkiem Aureliana w kwietniu 272 roku, zastępując go podobizną Zenobii. Zarówno matkę jak i jej syna tytułowano cesarzem i cesarzową.
Przyjęcie przez Zenobię cesarskiego tytułu oznaczało uzurpację władzy, ogłoszenie niepodległości Palmyry a także otwarty bunt wobec Aureliana. Nie wiadomo dlaczego Zenobia ogłosiła się cesarzową właśnie wtedy.
W maju 272 roku, Aurelian pomaszerował na Antiochię. Około czterdziestu kilometrów na północ od miasta, w bitwie pod Immae, rozbił palmirską armię dowodzoną przez Zabdasa. Zenobia trafiła do niewoli, a jej dalsze losy są owiane tajemnicą, poza tym że wzięła udział w triumfie wodza. Co interesujące, gdy senatorowie wypominali Aurelianowi, że odbył triumf nad niewiastą, cesarz miał odpowiedzieć: „Owszem, ale cóż to była za kobieta!”.
Inne bunty
Za rządów Galiena dojść miało jeszcze do innych buntów. Źródła wspominają m.in. Walensa z Achaji, który ponoć miał ogłosić się cesarzem; podejrzewa się że obwołali go żołnierze, albo był to akt umocnienia władzy i przeciwstawienia się nadchodzącym wojskom Makriana i jego synów ze wschodu.
Pojawia się także postać Lucjusza Kalpurniusza Pizona, który został wysłany przez Makriana w celu zamordowania Walensa i oczyszczenia drogi przed inwazją na Italię. Finalnie Pizon został zgładzony przez żołnierzy Walensa, a on sam podzielił taki los w niedalekiej przyszłości.
Poparcie dla Makriana i jego synów wyraził Lucjusz Mussiusz Emilian, prefekt Egiptu, który piastował urząd od 256 roku n.e. Na wieść o pokonaniu Makriana, zdecydował się ogłosić cesarzem i walczyć o życie. Galien wysłał do Afryki swojego zaufanego wodza Aureliusza Theodotusa, który pokonał go pod Tebami oraz odesłał buntownika do Galiena. Cesarz kazał go zabić.
Znamy także imię niejakiego Memora, który był oficerem w wojsku rzymskim w północnej Afryce i odpowiadał zwłaszcza za zabezpieczanie dostaw zboża do Rzymu. Działał on po stronie Emiliana i kiedy ten został pochwycony, dążył do ogłoszenia się cesarzem, jednak w międzyczasie zabili go jego właśni żołnierze.
Panowanie Klaudiusza II (268 – 270 n.e.)
Do naszych czasów zachowało się wiele sprzecznych informacji odnośnie Klaudiusza II. Z pewnością związany był z wojskiem i cieszył się pełnym zaufaniem cesarza Galiena. Ostatecznie Galien został pod Mediolanem zgładzony i nie wykluczonym jest udział w spisku Klaudiusza, który w roku 268 n.e. został obwołany Imperatorem. W celu zabezpieczenia swojej pozycji wśród wojska musiał obiecać hojne wynagrodzenie.
W czasie swoich rządów był praktycznie zaangażowany jedynie w sprawy na Półwyspie Bałkańskim, w związku z tym nie mógł wyruszyć przeciwko Cesarstwu galijskiemu lub Zenobii.
Bunt Cenzorinusa
Appiusz Klaudiusz Cenzorinus był rzymskim uzurpatorem, o którym wspomina jedynie „Historia Augusta” – stąd też jego istnienie jest zazwyczaj przez historyków nie uznawane. Według wspomnianego źródła w roku około 269 n.e. jego żołnierze obwołali go cesarzem, jednak z powodu surowej dyscypliny ostatecznie zabili go po kilku dniach.
Panowanie Aureliana (270 – 275 n.e.)
Lucjusz Domicjusz Aurelian był cesarzem rzymskim, który przeszedł do historii jako wybitny dowódca oraz zarządca, likwidujący zagrożenia oraz uzurpacje w licznych miejscach Imperium. Dzięki jego twardej ręce podzielone państwo finalnie odzyskało pełną kontrolę nad granicami, a wraz z jego panowaniem możemy mówić o końcu „kryzysu III wieku”. Nie bez powodu otrzymał także od sobie współczesnych tytuł Restitutor Orbis, czyli „Odnowiciel Świata”.
Bunt Domitianusa
Domitianus był uzurpatorem z Galii w latach 270-271 n.e., wcześniej zdobywając pozycję wartościowego wodza za rządów Galiena. O jego istnieniu wiemy ze źródeł i zachowanych monet; jednak nie mamy pewnego życiorysu. Podejrzewa się, że bunt nastąpił w południowej Galii i został zdławiony przez Aureliana.
Bunt Felicissimusa
Felicissimus pełnił urząd rationalisa, urzędnika cesarskiego odpowiadającego za skarb państwowy. W roku 271 lub 274 n.e. zainicjował on bunt niewolników, którzy pracowali w państwowej mennicy w Rzymie. Powodem rewolty miały być obawy o konsekwencje wprowadzenia w obieg sfałszowanych monet. Bunt zdławiono, a Felicissimusa zabito, jednak za przekazem Aureliusza Wiktora aż 7 tysięcy żołnierzy poległo18. Co więcej, skazano na śmierć kilku senatorów, co sugeruje że mogli być oni zaangażowani w proceder fałszowania monet.
Bunt Septymiusza
Septymiusz był uzurpatorem w Dalmacji w roku 271 lub 272 n.e. Samowładztwo nie trwało długo i mężczyzna poniósł śmierć z rąk swoich żołnierzy. Powód wystąpienia nie jest jasny; podejrzewa się że mogło to mieć związek z zagrożeniem inwazją Gotów.
Panowanie Probusa (275 – 282 n.e.)
Marek Aureliusz Probus był skutecznym wodzem i od najmłodszych lat związany był z wojskiem. W czasie panowania cesarza Tacyta w latach 275-276 n.e. był konsulem. Po śmierci cesarza lub jego zabójstwie, Probus został obwołany nowym Imperatorem na wschodzie. Jak się okazało był jednym z lepszych cesarzy III wieku n.e.
Bunt Bonosusa i Prokulusa
W roku 280 n.e. doszło do kilku wystąpień przeciw władzy Probusa. Nad Renem zbuntował się niejaki Bonosus, który dowodził rzymską flotą rzeczną. Pewnego razu Germanom udało się podpalić i zniszczyć łodzie. Bonosus obawiając się konsekwencji zdecydował się obwołać cesarzem w obecnej Kolonii (Niemcy).
W tym samym czasie w Lugdunum (obecny Lyon, Francja) doszło do wypowiedzenia posłuszeństwa cesarzowi przez mieszkańców miasta. Nowym władcą mianowano Prokulusa, który porozumiał się z Bonosusem w sprawie współpracy. Odpowiedź Probusa była jednak szybka i skuteczna. Wojsko Prokulusa zostało zepchnięte na północ, a nie mogąc liczyć na wsparcie Franków buntownik poddał się i zginął. Bonosus zdecydował się z kolei popełnić samobójstwo.
Innym uzurpatorem w roku 280 n.e. był Sekstus Juliusz Saturninus, który pełnił stanowisko namiestnika Syrii. Został zmuszony do objęcia purpury przez społeczność Aleksandrii i wojsko. Niechętny wyniesieniu na tron i tak finalnie został zabity przez żołnierzy.
Panowanie Karusa, Karinusa, Numeriana (282 – 284 n.e.)
Marek Numeriusz Karus był rzymskim senatorem, który za rządów Probusa objął urząd prefekta pretorianów w roku 282 n.e. Po zamordowaniu cesarza przez zbuntowanych żołnierzy lub przez niego samego stał się nowym władcą. Z racji na swój poważny już wiek (miał ponad 60 lat) zdecydował się powołać swoich synów na współrządców: Karinusa i Numeriana.
Bunt Julianów
W 284 roku n.e. miał miejsce bunt Marka Aureliusza Sabinusa Juliana w Pannoni, na wieść o śmierci Karusa. Naprzeciw armii Juliana wyszedł Karinus, który pokonał go na początku roku 285 n.e. w Italii.
Prawdopodobnie inny uzurpator, o podobnym imieniu – Sabinus Julian – prefekt pretorianów, zbuntował się w tym samym czasie w Italii. Karinus w ciężkiej kampanii pokonał uzurpatora Sabinusa, wsparty gwardią pretoriańską.
Panowanie Dioklecjana (284 – 305 n.e.)
Po śmierci Numeriana w 284 roku n.e. na następcę wojsko mianowało Dioklecjana, pomimo faktu, że wciąż władzę dzierżył brat zmarłego Imperatora – Karinus.
Zimą 284-285 roku n.e. Dioklecjan na czele swojej armii przekroczył Bałkany i stoczył kilka potyczek z siłami Karinusa, które wycofały się do Sirmum. W okolicach lipca 285 roku n.e. spotkał wojska Karinusa przy rzece Margus (Wielka Morawa) w Mezji (bitwa w dolinie rzeki Morawy), gdzie odniósł zwycięstwo. Karinus został zamordowany przez własne dowództwo, kończąc tym samym wojnę domową. Dioklecjan przyjął przysięgę żołnierzy Karinusa i udał się do Italii, aby ugruntować swoją władzę.
Dioklecjan zdawał sobie sprawę, że jednowładztwo w Imperium Rzymskim, państwie które rozpościera się na ogromnych terenach jest nieodpowiednim system rządów. Prędzej czy później dochodzi do wystąpienia uzurpatora i wojen domowych w odległych zakątkach Imperium: Galii, Egipcie, Syrii, dolnym Dunaju. W tym celu Dioklecjan podjął decyzję o mianowaniu swego rodzaju wspólnika/zastępcy, który pomógłby mu w zarządzaniu krajem. W roku 285 n.e. w Mediolanum w Italii mianował niejakiego Maksymiana cezarem, oficjalnie współrządcą, ale w praktyce niższego szczeblem.
Później doszło do kolejnego porozumienia, które stworzyło tetrarchię, co w grece oznacza „rządy czterech”. Był to wynik narastających problemów w państwie i buntów w różnych częściach Imperium. Tetrarchia formalnie nie dzieliła terytorium cesarstwa pomiędzy władców, każdy z nich był cesarzem całego imperium, jednak zadania jakie im przydzielono dotyczyły konkretnych obszarów:
- Dioklecjan, august Wschodu, kontrolował tereny azjatyckie i Egipt, jego stolicą była Nikomedia;
- Galeriusz, cezar Wschodu, kontrolował obszary naddunajskie, głównie z Sirmium nad Sawą;
- Maksymian, august Zachodu, zajmował się sprawami Italii, Afryki i Hiszpanii, najpierw z Akwileji potem z Mediolanu;
- Konstancjusz, cezar Zachodu, opiekował się Galią i Brytanią, ze stolicy w Trewirze.
Kolejną zmianą wprowadzoną przez Dioklecjana było ograniczenie długości sprawowania władzy przez augustów do 20 lat, po którym to okresie mieli abdykować na rzecz swoich cezarów, a ci z kolei powinni wskazać nowych cezarów – swoich przyszłych następców.
Bunt Karauzjusza i Allectusa
Karauzjusz był rzymskim wodzem, który ogłosił się cesarzem w roku 286 n.e., a pod swoimi rządami miał Brytanię i północną Galię (tzw. Imperium Britanniarum).
Za rządów Maksymiana budował on flotę do walki z piratami morskimi grasującymi u wybrzeży Galii i Brytanii. Wykorzystywał swoją pozycję do prywatnych celów (gromadził łupy odebrane piratom), uciekł przed aresztowaniem do Brytanii, gdzie obwołał się Imperatorem. Maksymian zdając sobie sprawę, że nie przyjdzie mu łatwo pokonać samozwańca, zdecydował się wpierw na inwazję na plemiona za Renem. Wiosną 288 roku n.e. Maksymian przygotowywał flotę przeciwko Karauzjuszowi, jednak wyprawa został odwołana, z racji na inne problemy w państwie.
Przed 293 rokiem n.e. Dioklecjan zdecydował się na powierzenie dowództwa w walce z Karauzjuszem Flawiuszowi Konstancjuszowi (późniejszy Konstancjusz I Chlorus), byłemu zarządcy Dalmacji i wojskowemu, sięgającemu swoją służbą jeszcze rządów cesarza Aureliana.
Konstancjusz przeprowadził szybką ofensywę i odzyskał Galię. Karauzjusz został zamordowany przez Allectusa (nadzorcę skarbu), który także przyjął tytuł cesarski w 293 roku n.e. Został jednak zabity trzy lata później przez podwładnego Konstancjusza – Juliusza Asllepiodotusa – w 296 roku n.e.
Rebelia Aelianusa i Amandusa
W 285 roku n.e. doszło do wystąpienia uciskanej fiskalnie ludności wiejskiej w Galii (tzw. Bagaudowie). Na ich czele stanęli Aelianus i Amandus. Bunt został zdławiony przez Maksymiana.
Uzurpacja Domicjusza Domicjana
W 297 roku n.e. w Egipcie bunt przeciwko Dioklecjanowi wzniecił Domicjusz Domicjan, który możliwe, że sprzeciwił się wzrostowi podatków. Większa część Egiptu, w tym także Aleksandria, uznała jego rządy. Pod koniec tego samego roku Dioklecjan stłumił bunt Domicjana, by rok później zakończyć pretensje do tronu innego rebelianta, współpracownika Domicjana, Aureliusza Achilleusa, który był correctorem – urzędnikiem zajmującym się naprawą administracji. Obaj zginęli.
W konsekwencji powstania, Aleksandria otrzymała zakaz na samodzielne wybijanie monet. Ponadto ujednolicono w dużym stopniu egipską administrację z rzymską (kroki w tym celu podejmował już Septymiusz Sewer).
Bunt Eugeniusza
Eugeniusz był trybunem wojskowym w Seleucia Pieria (obecna południowa Turcja). W 303 roku n.e. obwołano go cesarzem. Eugeniusz ruszył na Antiochię, gdzie zginął w bitwie.
Panowanie Galeriusza (305 – 311 n.e.)
Galeriusz został mianowany niższym rangą współrządcą Dioklecjana na Wschodzie. Kontrolował głównie obszary naddunajskie, głównie z Sirmium nad Sawą.
Bunt Aleksandra w Kartaginie
Lucjusz Domicjusz Aleksander był wysoko sytuowanym zarządcą w Kartaginie. Maksencjusz, samozwańczy cesarz w Rzymie, który został pominięty w podziale władzy tetrarchów, kazał mu wysłać swojego syna jako zakładnika do Rzymu, aby tym samym zapewnić o swojej lojalności wobec niego. Aleksander nie uznający jego władzy odmówił w roku 308 n.e. i ogłosił się cesarzem lub ogłoszony został przez wojsko.
Maksencjusz wysłał zaufanego prefekta pretorianów Rufiusza Voluzjanusa, który zakończył rebelię, pojmał Aleksandra, który potem został uduszony. Daty odnośnie zakończenia buntu nie są jasne – miało to miejsce między 309 a 311 rokiem n.e.
Panowanie Konstantyna I (309 – 337 n.e.)
Konstantyn I był synem cesarza Konstancjusza I Chlorusa, współrządcy Maksymiana w zachodniej części imperium.
Nieoczekiwana śmierć ojca Konstantyna w 25 czerwca 306 roku w Eburakum wywołała niepokoje w armii w Brytanii. Żołnierze ukochanego wodza i dowódcy okazali lojalność jego synowi obwołując go następcą i augustem zachodniej części Imperium. Wydarzenie to było zaprzeczeniem ustabilizowanej i potwierdzonej w 305 roku n.e. tetrarchii, bowiem następcę czyli cezara powoływać mógł jedynie august, którym był Konstancjusz. Konstantyn zdając sobie sprawę z nie do końca legalnej władzy wystosował prośbę do augusta na wschodzie, Galeriusza o uznanie go jako następcy ojca. Galeriusz zagwarantował mu jednak jedynie tytuł cezara zachodu, a augustem obwołał Sewera II.
Konstantyn w przeciągu kolejnych dwudziestu lat, po serii walk wewnętrznych m.in. z Maksencjuszem czy Licyniuszem zdobył pełnię władzy w Imperium.
Bunt Calocaerusa
W 334 roku n.e. na Cyprze doszło do wybuchu buntu, na czele którego stanął niejaki Calocaerus. Do tej pory pełnił enigmatyczny urząd magister pecoris camelorum, który mógł wskazywać nadzór nad zaopatrzeniem lub usługę weterynaryjną. Nie do końca jasne są motywy wybuchu rewolty, zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę fakt, że uzurpator nie miał odpowiednich środków na walkę z Konstantynem.
Finalnie bunt został stłumiony przez Flawiusza Dalmacjusza, a Calocaerus został zamordowany.
Panowanie Konstancjusza II (337 – 361 n.e.)
Konstancjusz II był synem władcy Konstantyna I. W maju roku 337 n.e. zmarł jego ojciec, człowiek który po latach wojen domowych odbudował Imperium i przywrócił samodzielne rządy. Niedługo po śmierci ojca, Konstancjusz zlecił prawdopodobnie masakrę swoich bliskich wywodzących się z drugiego małżeństwa jego dziadka Konstancjusza I Chlorusa. Masakry z rodziny zmarłego władcy uniknęli jego dwaj bracia: Konstantyn II (starszy) i Konstans (młodszy) oraz trzech kuzynów: Gallus, Julian (późniejszy Apostata) i Nepocjan.
W niedługim czasie, Konstancjusz II spotkał się ze swoimi braćmi w Panonii w mieście Sirmium, aby dokonać podziału Imperium. Ostatecznie Konstancjusz otrzymał wschodnie prowincje, a w tym: Konstantynopol (będący od czasów jego ojca stolicą), Trację, Azję Mniejszą, Syrię, Egipt i Cyrenajkę. Jego brat Konstantyn II otrzymał: Brytanię, Galię, Hiszpanię oraz Mauretanię; kiedy Konstans zadowolić się musiał: Italią, Afryką, Illirią, Panonią, Macedonią i Achają.
Rewolta Magnecjusza
Magnus Magnecjusz był dowódcą części oddziałów pod władzą Konstansa. Cesarz nie cieszył się dużym poparciem i w roku 350 n.e. Magnecjusz obwołany został Imperatorem, a Konstans zamordowany. Magnecjusz natychmiast powołał swojego brata Decentiusza współwładcą w celu obrony Galii i granicy nad Renem.
Konstancjusz II, jako jedyny pozostający przy życiu syn Konstantyna Wielkiego (Konstantyn II poległ wcześniej), uważał się za jedynego i pełnoprawnego władcę całego Imperium. Postanowił odbić ziemie zachodnie i zjednoczyć Rzym. Zdecydował się na marsz na zachód, na czele 40.000 ludzi, w celu pokonania uzurpatora Magnencjusza. Mając jednak na uwadze dobro Wschodu, zdecydował się powołać Konstancjusza Gallusa na cezara wschodu, tak aby zapewnić stabilność rządów. Aby mieć pewność, że kuzyn nie zdecyduje się wystąpić przeciwko niemu, wydał swoją straszą siostrę, Konstantynę, za niego.
W międzyczasie w Rzymie Nepocjan przedstawił Konstancjuszowi II propozycje uznana go za współrządcę, aby móc podjąć się walki z uzurpatorem. Brak odpowiedzi Konstancjusza spowodował, że Nepocjan samodzielnie uznał się za cesarza, bazując głównie na gladiatorach i przestępcach. Jego rządy w mieście trwały 28 dni. Ostatecznie do miasta wkroczył Magnecjusz, zdobył Rzym i zabił rywala.
Dnia 28 września 351 roku n.e., Konstancjusz II starł się z Magnencjuszem w Panonii w bitwie pod Mursą (dzisiejszy Osijek w Chorwacji), która przeszła do historii Rzymu jako jedna z najkrwawszych i największych batalii między rzymskimi armiami. Stosunek sił przemawiał zdecydowanie na korzyść Konstancjusza (85.000 ludzi), który przeciwko sobie miał 35.000 żołnierzy. Trwająca do nocy bitwa zakończyła się całkowitą klęską wojsk Magnencjusza.
Magnencjusz uciekł do północnej Italii, a potem południowej Galii. Ostatecznie zdecydował odebrać sobie życie, gdyż wiedział że żołnierze planują go oddać w ręce prawowitego władcy. Zepchnięty do defensywy życie odebrał sobie także Decentiusz.
Trwająca dwa lata wojna domowa (zwana też uzurpacją Magnencjusza) zakończyła się. W jej wyniku zginęły dziesiątki tysięcy najwartościowszych żołnierzy Imperium. Sytuację taką wykorzystały później plemiona barbarzyńskie, dokonując najazdów w Panonii, Galii oraz na Bałkanach.
Uzurpacja Klaudiusza Silwanusa
Klaudiusz Silwanus był rzymskim wodzem o frankijskim pochodzeniu, który popierał Konstantyna I w wojnie domowej z Licyniuszem. Za sprawą Konstancjusza II, po przejściu na jego stronę w roku 351 n.e., otrzymał dowództwo wojskowe w Galii i miał wypędzić Alamanów z rzymskich terenów.
W międzyczasie najbliższe otoczenie cesarza przekazywało informację o spisku i zdradzie Silwanusa, których w tamtym czasie ten raczej nie planował. Po odbytym procesie sądowym i niepewnym wyniku w 355 roku n.e., w obawie o swoje życie, Silwanus ogłosił się cesarzem. W wyniku intryg ostatecznie zginął po 28 dniach.
Panowanie Walentyniana I (364 – 375 n.e.)
Walentynian, starszy syn niejakiego Gracjana idąc za przykładem ojca wstąpił do armii, gdzie zapewne przynajmniej w początkowym okresie, korzystał z protekcji ojca. Podczas galijskich kampanii Cezara Juliana, znanego jako Apostata, był trybunem w wyborowym legionie.
Gdy zmarł cesarz Jowian 17 lutego 364 r., wojsko odmaszerowało do Nicei. Tam, podczas narady dowódców i dostojników cywilnych zdecydowano się powierzyć purpurę Walentynianowi. Ten na współrządcę zdecydował się powołać swojego brata, Walensa.
Uzurpacja Prokopiusza
Pod koniec lata 365 roku Walentynian otrzymał informację o uzurpacji w Konstantynopolu komesa Prokopiusza, krewnego i współpracownika wielkiego Juliana.
Prokopiusz zdecydował się przekupić dwa legiony w okoliach Konstantynopola i ogłosić cesarzem, wykorzystując swoje powiązania z rodem Konstantyna. W krótkim czasie przejął kontrolę nad Bitynią oraz Tracją. Walens, zarządzający na wschodzie, pierwotnie był zmuszony dojść do porozumienia z buntownikiem. Wraz jednak z ustabilizowaniem innych pilnych spraw zdecydował się interweniować. Wraz z wiernymi dowódcami pokonał uzurpatora po Thyatirą i Nakolią. Prokopiusz zbiegł do Frygii, gdzie zdradzili go jego żołnierze.
W roku 366 n.e. skazano Prokopiusza na śmierć poprzez przyczepienie do dwóch drzew, które po uwolnieniu z zaczepów rozerwały go na dwie części.
Wraz z Prokopiuszem zginął Marcellus, oficer rzymski współpracujący z Prokopiuszem, który także ogłosił się cesarzem.
Uzurpacja Theodorusa
Theodorus był uzurpatorem z Antiochii, który według przekazów miał doznać objawienia i dowiedzieć się, że pisanym mu jest zastąpić Walensa. Nie mam zbyt wiele informacji o jego wystąpieniu przeciwko legalnej władzy, jednak prawdopodobnie zmuszono go torturami do przyznania się do kłamstwa.
Bunt Firmusa
Firmus był Berberem, który służył w armii rzymskiej. Między rokiem 372 a 375 n.e. podniósł bunt przeciwko nielubianemu dowódcy wojskowemu w Afryce – Romanusowi . Walentynian zdecydował się wysłać do Afryki swojego zaufanego dowódcę – Teodozjusza (ojca późniejszego cesarza o tym samym imieniu), aby „wyjaśnić” sprawę. Firmus na wieść o nadpływającym wodzu, zaproponował Romanusowi wspólny bunt oraz zabicie Teodozjusza.
Kiedy spisek wyszedł na jaw, Firmus zmuszony został zbiec na pustynię. Teodozjusz nie ustępował mu jednak kroku i zmuszał do przemieszczania między kolejnymi plemionami. Finalnie jeden z królów berberyjskich – Isaflenses – pochwycił Firmusa i postanowił oddać go w ręce Rzymian, bojąc się konsekwencji współpracy z buntownikiem. Firmus odebrał sobie życie, za nim Rzymianie wymierzyli mu karę.
Panowanie Teodozjusza I (379 – 395 n.e.)
Lata 364-375 n.e. to czas panowania braci: wspomnianego Walentyniana I i Walensa. Śmierć tego pierwszego w 375 n.e. spowodowała, że na tron w zachodniej części cesarstwa wyniesieni zostali jego synowie Walentynian II i Gracjan. W 378 roku n.e. po wielkiej klęsce wojsk rzymskich pod Adrianopolem, gdzie zginął sam Walens, Gracjan zdecydował się wezwać Teodozjusza z Hiszpanii, by ten objął dowództwo nad wojskami w Ilirii.
Jako że Walens nie miał żadnego sukcesora, zaproszenie Teodozjusza do objęcia dowództwa na wschodzie wiązało się de facto z ustanowieniem go augustem na Wschodzie Cesarstwa. Mimo pomocy z Zachodu i nasilonej rekrutacji do armii na Wschodzie, nie udało się wyprzeć Gotów zasilanych dodatkowo przez kolejne oddziały przybywające z Kotliny Karpackiej i stepu czarnomorskiego. Teodozjusz uciekł się do dyplomacji – wykorzystał skłócenie barbarzyńców, przeciągał słabsze grupy na swoją stronę i w 382 roku n.e. udało mu się zawrzeć pokój ze wszystkimi. Goci zostali foederati – sprzymierzeńcami Rzymu – osiedli nad dolnym Dunajem, otrzymali szeroką autonomię, ale byli zobowiązani dostarczać cesarstwu żołnierzy, choć tylko oddziałów posiłkowych, walczących pod niezależnym, gockim, dowództwem. Warunki te, dla wielu Rzymian skandaliczne, pozwoliły uspokoić sytuację na granicy i odbudować armię cesarską na Wschodzie. Teodozjusz zyskał wśród barbarzyńców duży autorytet, co sprawiło, że dotrzymywali zobowiązań do jego śmierci.
Po tym jak Gracjan zginął w czasie rebelii w 383 roku n.e., Teodozjusz mianował swojego starszego syna, Arkadiusza współrządcą na Wschodzie. W walce o władzę w zachodniej części cesarstwa poparł zbrojnie Walentyniana II przeciw Maksymusowi i odniósł zwycięstwo w 388 roku n.e. Po śmierci Walentyniana II (392 n.e.), Teodozjusz stał się samodzielnym władcą zarówno wschodniej jak i zachodniej części Imperium.
Teodozjusz I był ostatnim cesarzem władający zarówno wschodnią jak i zachodnią częścią cesarstwa rzymskiego. Podczas jego rządów Goci osiedlili się na południe od Dunaju w obrębie granic cesarstwa. Był autorem dekretów, które uznały chrześcijaństwo religią państwową w Imperium Rzymskim.
Uzurpacja Eugeniusza
Kiedy po śmierci Walentyniana II w 392 roku n.e. frankijski wódz Arbogast wyniósł do roli pretendenta byłego nauczyciela retoryki, zwolennika pogan Eugeniusza, Teodozjusz zaostrzył zakazy kultu jakichkolwiek bogów, składania ofiar przed podobiznami bogów, zapalania im świateł, palenia kadzideł, zawieszania wieńców. Uznał badanie wnętrzności zwierząt ofiarnych za zbrodnię obrazy majestatu. Nakazał wszystkie pogańskie miejsca kultu zająć skarbowi państwa. Każde wykroczenie przeciw tym zarządzeniom miało podlegać surowym karom: sędziów, naczelników miast i członków rad miejskich wezwano do wykonania dekretu. Gdy na Wschodzie opublikowano edykt cesarski, senatorowie rzymscy, zachęceni przez Eugeniusza, uroczyście wznowili pogańskie ceremonie. Wtedy Teodozjusz zdecydował się podjąć wyprawę zbrojną przeciwko Arbogastowi i Eugeniuszowi.
W 394 roku n.e. wyruszył z armią wschodnią w pole przeciw Eugeniuszowi, który obsadził przełęcze Alp Julijskich. Dnia 6 września 394 roku n.e., w bitwie nad rzeką Frigidus Teodozjusz odniósł zwycięstwo dzięki temu, że nagle z północy nadciągnęła burza. Eugeniusz i Arbogast zginęli.
Teodozjusz wjechał do Rzymu jako zwycięzca, okazał łaskę niedobitkom. Uznał także, że to świetny moment by mianować drugiego syna, Honoriusza współrządcą na Zachodzie. Dnia 23 stycznia 393 roku n.e. uczynił pojednawczy gest wobec senatu, któremu przedstawił jako następcę swego młodszego syna, Honoriusza. Oczywiście senat zaakceptował propozycję.
Pokonanie uzurpatora Eugeniusza w bitwie nad rzeką Frigidus przywróciło pokój w Imperium19.
Panowanie Honoriusza (395 – 423 n.e.)
Flawiusz Honoriusz był synem Teodozjusza I Wielkiego i bratem Arkadiusza. W 395 roku, po śmierci ojca, Honoriusz został cesarzem w wieku 10 lat i razem z bratem Arkadiuszem podzielili cesarstwo na część zachodnią i wschodnią. Opiekunem Honoriusza został generał Stylichon, który z czasem zyskał ogromne wpływy na dworze. Przez pierwszą część swoich rządów Honoriusz był bardzo mocno podporządkowany rzymskiemu wodzowi o wandalsko-rzymskich korzeniach. Aby wzmocnić swoją pozycję Stylichon wydał swoją córkę Marię za Honoriusza, a następnie młodszą Termantię – z żadną jednak cesarz nie miał potomstwa.
Praktycznie przez całe rządy Honoriusza, Cesarstwo Zachodnie musiało odpierać ataki barbarzyńców w Galii, Italii i Hiszpanii. Słabość rządów młodego imperatora zachęcała także ambitnych polityków i wojskowych do buntów oraz uzurpacji.
Uzurpacje w Brytanii
Brytania rzymska wraz ze słabnięciem Cesarstwa stawała się coraz bardziej osamotniona w obronie przez najazdami barbarzyńców. Uciskane i pozbawione skutecznej władzy społeczeństwo szukało własnych liderów. W 406 roku n.e. wojsko obwołało cesarzem niejakiego Marka, który jednak długo nie dzierżył władzy, gdyż został zabity w tym samym roku przez legionistów. Jego miejsce zajął Gracjan, który podzielił los poprzednika.
Uzurpacja Konstantyna III
W roku 407 n.e. uzurpatorem został Konstantyn III, który wykazał się większym dorobkiem od poprzedników. Udało mu się scalić wojsko w Brytanii i przeprowadził inwazję na Galię, gdzie był entuzjastycznie witany przez bezbronnych mieszkańców. W krótkim czasie zajął większość Galii i skutecznie przeciwstawił się najazdowi barbarzyńców zza Renu.
Tego samego roku Konstantyn powołał na współrządcę syna – Konstansa, który pokonał wojsko wierne Honoriuszowi i przyłączył Iberię do swojego i ojca dominium.
Pomimo zwinnych i skoordynowanych działań Konstantyn nie zapobiegł przemieszczeniu się olbrzymich mas barbarzyńców (Swebów, Alanów, Wandalów) po Galii. Swebowie osiągnęli Półwysep Iberyjski, gdzie w 410 roku n.e. do władzy wypchnięty został Maksym, za sprawą zbuntowanego dowódcy Konstantyna – Geroncjusza. Konstantyn zdecydował się wysłać swojego syna z interwencją, ten jednak został pokonany i zabity. Co więcej, do Galii wkroczyło wojsko wierne Honoriuszowi, które pokonało Konstantyna. Zarówno on, jak i jego młodszy syn, zostali zabici20.
Wyniesienie Maksyma
Maksym, tak jak zostało powyżej wspomniane, został wyniesiony do władzy przez Geroncjusza, wodza Konstantyna. Wraz jednak z inwazją dowódcy Honoriusza – późniejszego cesarza Konstancjusza III – na Galię, Geroncjusz przeszedł na stronę legalnego cesarza. Nie poprawiło to jednak jego sytuacji, gdyż wierne mu wojsko przeszło na stronę Konstancjusza, a on zdecydował się popełnić samobójstwo.
Pozbawiony opieki Geroncjusza, Maksym zbiegł do barbarzyńców.
Bunt Pryskusa Attalusa
Pryskus Attalus był rzymskim senatorem, który do historii przeszedł jako marionetka w rękach Wizygotów, którzy zagrażali bezpośrednio Italii. Po raz pierwszy Alaryk zaproponował jego kandydaturę na tron rzymski w 409 roku, kiedy oblężonemu Rzymowi nie przyszedł z pomocą Honoriusz, chroniący się w otoczonej bagnami Rawennie. Finalnie rokowania z Honoriuszem nic nie przyniosły do lipca 410 roku i miesąc później Rzym został zdobyty przez Gotów.
Pryskus drugi raz obwołany został cesarzem w 414 roku n.e., kiedy to późniejszy wódz Wizygotów – Ataulf – chciał w ten sposób zemścić się na Rzymianach za stosowaną blokadę morską. Finalnie Pryskus został albo opuszczony przez Wizygotów, albo pojmany przez ludzi Honoriusza. Pryskus został wygnany z Italii.
Bunt Jowiana
Jowian był rzymskim senatorem, który przeciwstawił się Honoriuszowi w 411 roku n.e. Ogłosił się cesarzem nad Renem i bazował głównie na wsparciu barbarzyńców: Burgundów, Wizygotów czy Alanów. Prawdopodobnie był marionetką w rękach barbarzyńskich wodzów, chcących osłabić Cesarstwo.
Przez dwa lata swoich rządów 411-413 n.e. zdążył wybić własne monety i nie czuł zagrożenia ze strony Honoriusza. W 412 roku uznał swojego brata Sebastianusa współwładcą. Po dwóch latach Jowian stracił poparcie Gotów pod wodzą Ataulfa, został pochwycony, odesłany do Rawenny i w międzyczasie zabity. Podobny los spotkał jego brata, którego głowa została wysłana do pałacu Honoriusza.
Rewolta Herakliana
Heraklian w źródłach zasłynął przede wszystkim doprowadzeniem do śmierci Stylichona. W 408 roku n.e. Honoriusz przyznał mu tytuł zarządcy w Afryce. W czasie ciężkiego okresu najazdu Wizygotów na Italię pozostał wierny cesarzowi i zapewniał dostawę zboża na Półwysep Apeniński.
Jednak w 413 roku n.e. Heraklian będąc pewnym swojej pozycji i widząc ciężkie położenie Honoriusza, zdecydował się ogłosić cesarzem. Zablokował dostawy zboża do Rzymu oraz poczynił przygotowania do inwazji na Italię. Tego samego roku wylądował na Półwyspie, poniósł porażkę i zginął.
Panowanie Walentyniana III (423 – 455 n.e.)
Walentynian III był synem cesarza Konstancjusza III oraz wnukiem Teodozjusza I. W 423 roku n.e. nieoczekiwanie zmarł cesarz Honoriusz, który nie posiadając potomka pozostawił państwo bez wyznaczonego następcy. Brak zdecydowanych kandydatów oraz fakt, że cesarz wschodniorzymski Teodozjusz II zwlekał z decyzją, czy sam spróbuje przejąć i zjednoczyć Imperium, spowodowały, że nastąpiła walka o władzę. Aecjusz, który wspierał uzurpatora Jana, otrzymał wysoki urząd (curopalatines) oraz podjął się operacji ściągnięcia armii huńskiej na pomoc w walce o tron rzymski. Aecjusz przybył jednak z armią barbarzyńców za późno i musiał wynegocjować ze zwycięskim cesarzem Walentynianem III swoją pozycję na scenie politycznej. Kartą przetargową z pewnością był fakt, że Aecjusz wspierany był przez duże siły Hunów. Cesarz ofiarował mu stanowisko wodza (comes), a w zamian ten poparł Walentyniana i jego matkę Galię Placydię.
Flawiusz Aecjusz był jednym z ostatnich wielkich wodzów rzymskich, zwany także „ostatnim Rzymianinem”. To głównie za jego sprawą osłabione Cesarstwo zachodniorzymskie wciąż potrafiło przeciwdziałań barbarzyńskim najazdom i skutecznie lawirować na scenie politycznej.
Wojna z Bonifacjuszem
Bonifacjusz był wpływowym wodzem i zarządcą w Afryce. Był przeciwnikiem Flawiusza Aecjusza i uzurpatora Jana, a popierał Walentyniana III oraz jego matkę Galię Placydię. W 427 roku n.e. Bonifacjusz utracił zaufanie Galii Placydii, która była zapewne fałszywie informowana o tym, że jako zarządca Afryki planował stworzyć własne Imperium. Na polecenie cesarzowej do Afryki ruszył Flawiusz Constancjusz Felix z wojskiem, w celu pokonania Bonifacjusza i zabezpieczenia dostaw zboża. Armia składała się z oddziałów Hunów oraz Rzymian. Oblężenie Kartaginy zostało zerwane na jakiś czas, kiedy oblegający zwrócili się przeciwko sobie.
Finalnie miasto zostało zdobyte, jednak Bonifacjusz zdołał uciec ze swoją armią i manewrować w Numidii. Szczęśliwie Bonifacjusz odzyskał zaufanie Galii Placydii, co wynikało zapewne z potrzeby powstrzymania Wandalów Gejzeryka, którzy nadchodzili od zachodu.
Panowanie Antemiusza (467 – 472 n.e.)
Prokopiusz Antemiusz posiadał dobre urodzenie. Za rządów cesarza Teodozjusza II pełnił funkcje militarne. W roku 453 n.e był doradcą cesarza i prowadził działania obronne nad Dunajem.
Po śmierci cesarza Libiusza Sewera w 465 roku n.e. przez dwa lata Cesarstwo zachodniorzymskie pozostawało bez władcy. Dowodzi to, jak państwo było już osłabione i źle zarządzane. Finalnie za sprawą cesarza w Konstantynopolu, Leona I, wybrano na cesarza Antemiusza. Wybór był wynikiem porozumienia jakie zarysowało się pomiędzy Rycymerem – głównodowodzącym rzymskiej armii polowej (magister militum) w Italii, właściwie osobą decyzyjną w Cesarstwie na zachodzie – a Leonem.
Większość badaczy jest zdania, że był to ostatni zdolny władca zachodniej części Cesarstwa, który dążył do poprawy obronności i sytuacji państwa.
Podżeganie Arwandusa
Arwandus był Galem, który dwukrotnie otrzymał stanowisko prefekta pretorianów: w 461-465 n.e. za Libiusza Sewera oraz w 467 za rządów Antemiusza. W czasie piastowania pierwszej kadencji był szanowany, jednak za panowania Antemiusza spotykał się z wrogością otoczenia. Co więcej, został oskarżony o zdradę i namawianie króla Wizygotów, Euryka, do podzielenia Galii rzymskiej między Wizygotów oraz Burgundów. Niewykluczone, że Arwandus liczył po części na uzyskanie władzy w podzielonym państwie rzymskim.
Finalnie, pomimo grożącej mu kary śmierci, został wygnany z Cesarstwa.
Rebelia Romanusa
Romanus był rzymskim senatorem i patrycjuszem, który stał po stronie ambitnego Rycymera. Sojusz z magister militum spowodował, że Antemiusz stał się dla niego wrogiem. W 470 roku n.e. Antemiusz zachorował – możliwe że z powodu otrucia. Sytuację starał się wykorzystać Rycymer chcąc zainstalować na tronie Romanusa.
Nieoczekiwanie Antemiusz wydobrzał i zarzucił Rycymerowi oraz Romanusowi próbę zabicia go i przejęcia władzy. Romanus został skrócony o głowę, jednak Rycymer doprowadził późnej do usunięcia Antemiusza z tronu i jego zabicia w roku 472 n.e.
Panowanie Romulusa Augustulusa (475-476 n.e.)
Flawiusz Romulus Augustus był synem Orestesa, który pochodził z Panonii i za życia Attyli było jego sekretarzem. Orestes dzięki awansom w rzymskiej armii osiągnął stanowisko naczelnika wojsk (magister militium) w roku 475 n.e., za rządów Juliusza Neposa.
Imię Romulus nadane zostało jego synowi po dziadku, który pochodził z Noricum. Przydomek, czy też przezwisko, Augustulus nadano mu z racji młodocianego wieku. Oznacza ono po łacinie „auguścik”, „mały August”, „cesarzątko”.
Romulus był ostatnim cesarzem zachodniorzymskim. Państwo Romulusa Augustulusa obejmowało jedynie Italię i część Galii Narbońskiej. Cesarstwo na zachodzie uważane było za podległe Cesarstwu Wschodniorzymskiemu, a wybór nowego władcy nie został pierwotnie w ogóle uznany.
Pozbawienie władzy przez Odoakera
Po kilku miesiącach panowania, najemne wojska Herulów oraz Skirów, pod wodzą Odoakra zażądały trzeciej części Italii, na co Orestes się nie zgodził. Po krótkich walkach Orestes został pochwycony i zabity dnia 28 sierpnia 476 roku n.e. Następnie Odoaker ruszył na Rawennę, gdzie po krótkich walkach pochwycił Romulusa i dnia 4 września 476 roku n.e. zmusił go do abdykacji. Wydarzenie to z naszej perspektywy jest symboliczne, jednak wówczas nie wywołało większego szoku wśród mieszkańców Italii. Barbarzyńcy w tym czasie byli decydującą siłą, która wpływała na losy cesarzy i samo Cesarstwo.
Po abdykacji Romulusa, Senat wysłał delegację do Konstantynopola – w imieniu Odoakra – aby zjednoczyć dwa Cesarstwa, przy czym Odoaker miał pozostać namiestnikiem zachodniej części. Cesarz Zenon domagał się przywrócenia na tron Juliusza Neposa, na co sam zainteresowany się nie godził. Finalnie, Zenon chciał, aby Odoaker otrzymał oficjalną zgodę od Neposa, by oficjalnie móc zarządzać Cesarstwem na zachodzie. Co więcej, obdarzył go tytułem patrycjusza. W międzyczasie Zenon poinformował samego Neposa, że cesarstwo na zachodzie przestało istnieć, co w dużej mierze wynikało z faktu, że cesarz nie miał pieniędzy i chęci zajmować się sprawami w Italii.
Finalnie, Romulus został pozbawiony władzy przez Odoakra, który jednak zachował ustępującego cesarza przy życiu, obdarzył go majątkiem ziemskim na północ od dzisiejszego Neapolu w Kampanii, i nakazał wypłacanie corocznej renty w wysokości 6000 solidów (suma ta to w przybliżeniu roczny dochód rzymskiego senatora). Zamieszkał w willi Castellum Lucullanum.
Odoaker mianował się królem i przyjął tytuł rex, przejmując oficjalnie dowództwo nad wojskami w regionie. Rządził oficjalnie pod zwierzchnictwem Konstantynopola. Juliusz Nepos, na przełomie 479 i 480, planował wyprawę przy wsparciu Ostrogotów, w celu odzyskania tronu na zachodzie, jednak jego zabójstwo przekreśliło ambitne plany.
