Rozdziały
Cenzor (Censor) był urzędnikiem w Republice Rzymskiej. Nazwa tego urzędu wzięła się od słowa „oceniam” (censeo). Cenzor był jednym z ważniejszych urzędników w państwie, który odpowiedzialny był za sporządzanie censusu, dbanie o moralność obywateli i nadzorowanie finansów państwa.
Pierwszy spis ludności przeprowadzono za panowania Serwiusza Tuliusza – szóstego króla Rzymu. Po obaleniu monarchii funkcję tę przepisano na konsulów.
W 443 roku p.n.e. nie wybrano żadnych konsulów, a w ich miejsce powołano trybunów z władzą konsularną. Był to ruch plebejuszy, którzy chcieli zyskać większe wpływy w magistraturze. Aby uniemożliwić plebejuszom sporządzanie spisu ludności, patrycjusze odebrali to prawo konsulom i trybunom, a następnie powołali nowy urząd – cenzora – zastrzeżony tylko dla patrycjuszy. Wybieranych było zawsze dwóch cenzorów (zgodnie z liczbą konsulów) na 5-letnią kadencję. Decyzja o doborze urzędników zapadała na zgromadzeniach komicjów centurialnych (comitia centuriata). Stanowisko to było jednorazowe, a reelekcja była zabroniona. Mimo tak długiego czasu urzędowania wypełnienie wszystkich zadań zajmowało im co najwyżej 18 miesięcy. Ich siedzibą była Villa Publica na Polu Marsowym, która powstała na zlecenie pary cenzorów Gaiusa Furiusa Pacilusa i Marcusa Geganiusa Macerinusa. W przypadku śmierci któregoś z cenzorów, jego rolę przejmował kolega. Taka sytuacja miała miejsce tylko raz w historii – w 393 roku p.n.e. jeden z cenzorów zmarł. Drugi jednak urzędnik nie przejął jego funkcji, a zrezygnował. Natychmiast wybrano nowych dwóch magistratów.
Zwycięstwo plebejuszy nad patrycjuszami pozwoliło im zyskać prawo ubiegania się o stanowisko cenzora w 351 roku p.n.e. Pierwszym cenzorem pochodzącym z plebsu był Gaius Marcius Rutilus. Wówczas to, roku 339 p.n.e., na wniosek Kwintusa Polibiusza Filona uchwalono lex Publilia Philonis de censore credendo, gdzie postanowiono, że przynajmniej jeden z cenzorów powinien być plebejuszem. Pomimo objęcia urzędu żaden plebejski cenzor nie przeprowadzał lustrum – czyli nie składał ofiary przebłagalnej dla bogów (często w formie ofiary ze zwierząt tzw. suovetaurilia) na Polach Marsowych – do 280 roku p.n.e. W 131 roku p.n.e., po raz pierwszy, urząd cenzora piastował dwóch plebejuszy.
Dostrzegając duże znaczenie tego urzędu zadecydowano o utrudnieniu piastowania stanowiska. W tym celu uzgodniono, że cenzorem może zostać osoba, która przeszła cały cursus honorum (ścieżka zaszczytów) i była konsulem. Cenzorzy należeli do tzw. magistur kurulnych (magistratus curules), co oznacza, że podczas wykonywania swych funkcji mieli prawo używać krzesła kurialnego (sella curulis) w teatrach i innych miejscach publicznych.
Cenzorzy jako jedyni z urzędników magistratury nie posiadali imperium, co nie pozwalało im posiadać eskorty liktorów niosących pęk rózek (fasces). Z kolei jako jedyni chowani byli w purpurowej todze (toga praetexta), co było oznaką władzy królewskiej.
Funkcje
W początkowym okresie istnienia urzędu cenzora, zadania ograniczały się do sporządzania cenzusu. Stopniowo jednak rola ich rosła.
Obowiązki cenzorów można podzielić na trzy grupy:
- Najstarszym i najważniejszym obowiązkiem cenzorów było sporządzenie spisu obywateli rzymskich i ich majątku (agere censum) i przypisanie ich do właściwego tribus i centurii. Listę sporządzano na podstawie oświadczeń składanych przez uprawnionych obywateli.
Do innych obowiązków należało ustalanie listy 18 centurii jazdy oraz senatorów (lectio senatus) na następną kadencję. Zatwierdzali Princeps Senatus, którym musiał być był cenzor. Ponadto ustalali oni listę ekwitów (Ordo Equester). Był to pierwszy zakres obowiązków cenzorów. - Drugim zakresem obowiązków cenzorów była cura morum, czyli czuwanie nad moralnością obywateli. W razie złego zachowywania się danego obywatela przy jego nazwisku zawierano notę cenzorską (nota censoria), która przenosiła obywatela z tribus wiejskiej do jednej z czterech tribus miejskich. Pozwalało to umniejszyć godność obywatela, który przechodził w region przeznaczony między innymi dla wyzwoleńców. Inną karą było na przykład usunięcie obywatela z centurii jeźdźców (equum adimere) i skreślenie z listy senatorów (senatu movere). Cenzorzy mogli go nawet pozbawić praw politycznych, wówczas cenzorzy nazywani byli aerari. Wyrok był prawomocny i nie było żadnej szansy na odwołanie się. Nieskuteczne było nawet weto trybuna ludowego. W tym zakresie jedyną niedogodnością dla cenzorów było to, że decyzja o karze musiała się spotkać ze zgodą towarzysza. Jak widać więc w rękach cenzorów znajdowała się duża władza.
- Trzecią funkcją było kontrolowanie wydatków państwa na cele publiczne, określanie kosztów prowadzenia wojen i rozbudowy armii.
Przeprowadzanie cenzusu
Informacje o tym, jak wyglądał proces spisywania ludności czerpiemy z fragmentu Tabulae Censoriae, zachowanego dzięki Warronowi. Cenzus był przeprowadzany po auspicjach. Mieszkańcy byli zwoływani na Polu Marsowym przez obwoływacza miejskiego. Obywatele każdej z tribus (dzielnica zamieszkania) byli zwoływani osobno, zgodnie z wcześniej przygotowaną listą trybunów ludowych. Każdy paterfamilias musiał osobiście stawić się przez cenzorami, którzy zasiadali na krzesłach kurulnych.
Cenzus przeprowadzany był według uznania cenzorów – tzw. ad arbitrium censoris. Naturalnie jednak musieli oni przestrzegać pewnych reguł, nazywanych leges censui censendo. Według tych praw każdy obywatel musiał, pod przysięgą, przedstawić swoje pochodzenie, familię, majątek. Jako pierwsze podawał swoje pełne imię (praenomen, nomen oraz cognomen) oraz ojca; jeśli był wyzwoleńcem (libertus) podawał imię swojego patrona (patronus) oraz wiek. Poza imieniem podawano także wiek. Następnie obywatel określał czy jest żonaty i ile ma dzieci. W tym przypadku także podawał imiona i wiek.
Samotne kobiety i sieroty były reprezentowane przez swoich opiekunów. Ich imiona spisywano na odrębnych listach i nie były uwzględniane w całym cenzusie.
Po „zidentyfikowaniu” obywatela, następnie określano majątek. W początkach przeprowadzania spisów praktykowano jedynie ogólne zlustrowanie majątku obywatela; z czasem jednak wymagano, aby każdy Rzymianin szczegółowo przedstawił swój dorobek. Szczególnie zwracano uwagę na liczbę niewolników oraz bydło.
Cenzorzy posiadali prawo do odebrania przedmiotów lub majątku, jeśli obywatel go nie uwzględnił np. biżuterii, ubrania, wozów.
Osoba, która celowo uniknęła cenzusu podlegała surowym karom. Król Serwiusz Tuliusz za tego typu zachowanie skazywał winnego na więzienie i śmierć. W czasach republiki Rzymianin mógł zostać sprzedany w niewolę; pod koniec republiki istniała możliwość reprezentowania obywatela.
Nie jest do końca jasnym, jak wyglądała sprawa z przeprowadzaniem cenzusu względem legionistów. Na czas wojny, zgodnie z Liwiuszem, cenzorzy wysyłali specjalnych przedstawicieli, którzy w ich imieniu robili spis w prowincjach.
Cenzorzy po stworzeniu pełnej listy imion i majątków obywateli, dzielili je na listy tribus, klas i centurii. Zgodnie z prawem Serwiusza Tuliusza (Comitia Centuriata), pozycja każdego obywatela określana była na podstawie jego majątku.
W czasach cesarstwa władca na potrzeby cenzusu wysyłał swoich przedstawicieli (censitores) do prowincji (provinciae). Towarzyszyli im tzw. censuales, którzy tworzyli listy. Po upadku republiki, wszelki aspekt ceremonialny robienia spisu ludności i majątku zaginął.
Obrońca moralności
Tak jak zostało wcześniej wspomniane cenzorzy mieli za zadanie także stać na straży moralności. Istniał szereg zachowań, które postrzegano za niezgodne z przyjętym zwyczajem:
- Życie w celibacie, kiedy obywatel powinien był być żonaty i starać się o dziecko. Stopniowo przyjęło się nakładać karę finansową (aes uxorium)
- Niewłaściwe zachowanie wobec własnej żony i dzieci; surowość lub zbyt liberalne podejście do dzieci; nieposłuszeństwo wobec swoich rodziców
- Nieodpowiedni i ekstrawagancki tryb życia. Rejestrowano dużo przypadków takiego zachowania. W celu ukrócenia takiego zachowania wprowadzono leges sumptuariae.
- Niedbałość w kultywowaniu swojej ziemi
- Okrucieństwo wobec niewolników lub klientów
- Handel i praca skierowana na oszustwo
- Nielegalne przywłaszczenie sobie sierot
- Niewłaściwe zachowanie względem urzędników
- Krzywoprzysięstwo
- Zaniedbanie, nieposłuszeństwo i tchórzostwo żołnierzy
- Nie dbanie o Equus Publicus (koń należący do ekwity na koszt publiczny)
Nie przestrzeganie wymaganych zachowań groziło otrzymaniem nota censoria i degradacją. Można było jednak dowodzić swojej niewinności i prosić o wstawiennictwo jednego z cenzorów. Kara w dużej mierze zależała od pozycji obywatela. Przyjęło się ją dzielić na cztery klasy:
- Motio lub ejectio e senatu (usunięcie z Senatu), lub usunięcie z listy senatorów. Możliwym było także bycie usuniętym z tribus i degradacja do pozycji aerarian.
- Ademptio equi lub pozbawienie finansowanego z publicznych pieniędzy konia. Możliwym było także bycie usuniętym z tribus i degradacja do pozycji aerarian.
- Motio e tribu lub wykluczenie z tribus. Niekiedy następowała tutaj po prostu degradacja do niższego tribus.
- Referre in aerarios lub facere aliquem aerarium
Kontrolowanie finansów
Cenzorzy mieli także za zadanie nadzorowanie finansów państwa. Kontrolowali płatność podatku od majątku (tzw. tributum), który zależny był od ilości zapisanego dorobku w cenzusie. Cenzorzy nadzorowali vectigalia, czyli dziesięcinę płaconą na rzecz państwa za różnego rodzaju usługi.
Urzędnicy zwracali uwagę na stan budowli publicznych oraz określali, jakie fundusze należy przeznaczyć na renowację. Nadzorowali także budowę nowych konstrukcji i oceniali czy pieniądze zostały wykorzystane zgodnie z projektem i założeniami – określano tę funkcję opus probare lub in acceptum referre.
Upadek cenzorów
Cenzorzy wraz z kryzysem republiki w I wieku p.n.e. tracili na znaczeniu. Zgodnie z jednym z przekazów już dyktator Lucjusz Korneliusz Sulla przestał powoływać nowych urzędników. Ambitni politycy, dla których ten urząd był niewygodny, doprowadzili do zniesienia praktycznie wszystkich uprawnień cenzorów. Na pewien czas urząd przywrócono za konsulatu Pompejusza i Krassusa. Po zakończeniu wojen domowych, „pierwszy obywatel” Rzymu Oktawian August w 22 roku p.n.e. powołał na cenzorów Luciusa Munatiusa Plancusa i Aemiliusa Lepidusa Paullusa. Był to ostatni raz w historii, kiedy powołano tych urzędników.
W przyszłości, cesarze zlikwidowali tą magistraturę na rzecz Praefectura Morum (Prefekta Moralności).
Znaczenie urzędu starał się odrestaurować cesarz Klaudiusz, który na czas cenzusu na swojego pomocnika powołał Witeliusza. Za rządów Wespazjana, pomocnikiem cesarza był jego syn Tytus. Ostatecznie jednak urząd ten stracił na znaczeniu i utrzymał formę tylko honorową. Domicjan przyjął tytuł Censor Perpetuus (Cenzor Wieczny), który jednak został pominięty przez następców.
Lista cenzorów rzymskich |
|
