Początki Rzymu owiane są tajemnicą. Istnieje obecnie wiele legend opowiadających o powstaniu Rzymu. Jedna z nich mówi, że miasto zostało założone przez bohatera wojny trojańskiej – Eneasza. Po zdobyciu i zburzeniu Troi miał on przybyć do krainy zwanej Lacjum. Wkrótce potem zmarł, co spowodowało długotrwałe walki o zdobycie władzy pomiędzy jego potomkami.
Numitor, król dynastycznego miasta Alba Longa, został strącony z tronu, przez uzurpatora, a zarazem własnego brata Amuliusa. Zwycięzca oddał córkę pokonanego – Reę Sylwię na służbę bogini Weście. Wkrótce urodziła ona bliźnięta (Romulusa i Remusa) ze związku z bogiem wojny Marsem. Władca Lacjum – Amulius dowiedziawszy się o narodzinach chłopców, nakazał zabicie ich poprzez wrzucenie do rzeki Tyber. Matka nie chcąc stracić dzieci, włożyła je do wiklinowego kosza. Nie popłynął on jednak dalej z prądem rzeki, gdyż zaczepił się o gałąź. Chłopcy zostali odnalezieni przez wilczycę, która je wykarmiła i przekazała na wychowanie pastuchowi królewskiemu. Istnieje przekonanie, że ową wilczycą mógł być władca piorunów – Zeus. Gdy chłopcy dorośli, wywiązała się między nimi walka, w wyniku której Romulus zabił swojego brata Remusa. Romulus wybudował miasto nazwane od jego imienia Roma, czyli Rzym.
Najstarsze ślady osadnictwa jakie do tej pory odnaleziono nad rzeką Tyber, datuje się między 1000, a 800 rokiem p.n.e. Rzym, prawdopodobnie powstał w 753 roku p.n.e. Do niedawna data ta była niemal jednomyślnie kwestionowana przez specjalistów. Sami Rzymianie nie byli w tym względzie zgodni. Wspomniane datowanie jest autorstwa Marka Terencjusza Warrona, badacza dziejów minionych, który żył w I wieku p.n.e. Zyskało ono popularność dzięki monumentalnemu dziełu Tytysa Liwiusza, który posłużył się datą użytą przez Warrona, pisząc swoje „Dzieje Rzymu od założenia miasta” (Ab Urbe condita). Według tradycji, przekazanej nam przez Liwiusza, Rzym założył Romulus dnia 21 kwietnia 753 p.n.e. i został jego pierwszym królem. Od tej daty liczona była historia miasta – „Ab urbe condita” lub A.U.C. („od założenia miasta”). W niemal dwa tysiące lat po śmierci Liwiusza zyskała ona jednak zadziwiające potwierdzenie w wynikach badań archeologicznych, prowadzonych na przełomie lat 80. i 90. XX w. przy drodze prowadzącej z Forum na Palatyn.
Włoski archeolog, Andrea Carandini, badający ten rejon, stwierdził istnienie przy zboczu Palatynu śladów muru powstałego około połowy VIII wieku p.n.e. Badania te nie wskazują wprawdzie dokładnej daty powstania miasta nad Tybrem, jednak potwierdzają istnienie w tym miejscu skupiska o miejskim charakterze już w tak wczesnym okresie. Miejsce było zresztą wyjątkowo szczęśliwie dobrane. Znajdowała się tu najwygodniejsza, patrząc od strony ujścia rzeki, przeprawa przez Tyber. Musiała więc prowadzić tędy droga wiodąca do nadbrzeżnych salin, miejsca pozyskiwania soli, niezbędnej dla górskich plemion sabelskich zajmujących się hodowlą bydła i owiec. Droga ta prowadziła zarazem w kierunku miast południowej Etrurii. Zakole Tybru tuż przy wyspie dawało wygodny port, do którego przybijać mogły fenickie i greckie statki z towarami różnego rodzaju. Innymi słowy było to wymarzone miejsce na ośrodek handlowy.
Osada palatyńska po mniej więcej stu latach połączyła się z drugą wioską, zamieszkałą przez Sabinów, skupioną na zboczach Kwirynału i Kapitolu. Oddzielające te dwie wspólnoty bagno zasypano i w ten sposób powstał jeden z najbardziej znanych na świecie punktów turystycznych Rzymu – Forum Romanum.
Rzym został zbudowany na siedmiu wzgórzach (Septimontium). Siedem wzgórz, wszystkie mieszczące się po wschodniej stronie Tybru, stanowi serce miasta. Pełniły one bardzo ważną rolę w mitologii, religii i w polityce antycznego Rzymu. Według tradycji miasto zostało ufundowane przez Romulusa na Palatynie (Mons Palatinus).
Do siedmiu wzgórz zaliczają się:
- Awentyn (Mons Aventinus);
- Palatyn (Mons Palatinus). Zachodnie jego zbocze zostało nazwane Cermalus;
- Kwirynał (Collis Quirinalis). Składa się z trzech szczytów: Latiaris, Mucialis i Salutaris;
- Wiminał (Collis Viminalis);
- Celius (Mons Caelius);
- Eskwilin (Mons Esquilinus). Składający się ze szczytów: Oppius, Cispius i Fagutal;
- Kapitol (Mons Capitolinus), którego przełęcz zwana Asylum, dzieli szczyt północny Arx od południowego właściwego Kapitolu.
Istnieją poza tym inne wzniesienia nieuwzględnione w spisie siedmu wzgórz jak Welia (Velia), które łączy Palatyn ze zboczami Eskwilinu. Inna przełęcz łącząca Kapitol z Kwirynałem została otworzona w II wieku n.e. kiedy był budowany kompleks Forum Trajana. Po zachodniej stronie Tybru znajdują się wzgórza Watykan (Montes Vaticani), Janikulum (Ianiculum) i Pincio (Mons Pincius).
Przez pierwsze 250 lat swego istnienia Rzym był monarchią. W II połowie VI wieku p.n.e. pod berłem rodu Tarkwiniuszy osiągnął pozycję jednej z najpotężniejszych monarchii na Półwyspie Apenińskim. W mieście krzyżowały się wówczas różnorakie wpływy kulturowe. Niezwykle silnie swą obecność zaznaczyła kultura etruska, lecz w sztuce tego okresu widać również wyraźnie wpływy greckie i fenickie. Język i kultura latyńska nie zniknęły jednak; stanowiły o odrębności Rzymu w porównaniu z innymi, kwitnącymi wówczas ośrodkami miejskimi na terenie Italii. Miasto wyróżniała największa świątynia w tzw. stylu etruskim poświęcona bogu bogów Jowiszowi, powstała w ostatnich latach istnienia monarchii. Do końca dziejów Rzymu uważano, że podstawowe z jego instytucji społecznych i politycznych, stanowiły dzieło poszczególnych władców. Niektóre z tych instytucji przetrwały do dnia dzisiejszego, jak chociażby Senat.
W czasie królestwa Rzymem rządziło siedmiu władców. Kolejno zasiadali po Romulusie: Numa Pompiliusz, Tullus Hostiliusz, Ankus Marcjusz, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz oraz Tarkwiniusz Pyszny. Monarchia swój szczytowy okres rozwoju miała w VI wieku p.n.e., kiedy to dzięki sojuszowi z Kartaginą panowała nad zachodnią częścią Morza Śródziemnego. W tym czasie, od roku 616 do 509 p.n.e., na tronie rzymskim zasiadali trzej ostatni królowie Rzymu, będący pochodzenia etruskiego: Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i Tarkwiniusz Pyszny. Współcześni historycy uważają Romulusa za postać legendarną, są jednak skłonni uznać historyczność następnych królów rzymskich, a zwłaszcza trzech ostatnich władców pochodzenia etruskiego.
Królowie Rzymu wraz z datami panowania | |||
Romulus | Legendarny założyciel i pierwszy król Rzymu. Miał panować dłuższy czas, a potem zostać wzięty żywcem do nieba by stać się bogiem Kwirynem. | ||
Numa Pompiliusz | Drugi legendarny król Rzymu. Sabińczyk, religijny prawodawca, twórca kolegiów kapłańskich i rzemieślniczych; łagodził obyczaje w Rzymie i uchwalił liczne prawa. | ||
Tullus Hostiliusz | Trzeci król Rzymu. Cieszył się sławą wielkiego wojownika, zdobywca Alba Longa; zwyciężył Albanów oraz przyłączył Wzgórze Celijskie. Zbudował wiele posiedzeń dla senatu w tym kurię Hostiliusza. | ||
Ankus Marcjusz | Czwarty król Rzymu. Budowniczy pierwszego mostu na Tybrze, założyciel portu w Ostii; przyłączył do Rzymu wzgórza Awentyn i Janikulum. | ||
Tarkwiniusz Stary | Piąty król Rzymu, który był pochodzenia etruskiego. Za jego panowania rozpoczęto budowę Circus Maximus oraz kanałów ściekowych – Cloaca Maxima. Według naukowców uważany za autentycznego władcę monarchii rzymskiej. | ||
Serwiusz Tuliusz | Szósty król Rzymu. Budowniczy tzw. murów serwiańskich otaczających miasto. Jako pierwszy zarządził ogólny spis ludności Rzymu i dokonał podziału społeczeństwa według klas majątkowych. Tym sposobem zwiększył liczebność armii i zmniejszył dominację patrycjuszy. | ||
Tarkwiniusz Pyszny | Siódmy i ostatni król rzymski pochodzenia etruskiego. Ostatecznie obalony przez arystokrację. Według naukowców uważany za autentycznego władcę monarchii rzymskiej. | ||
Cywilizacja etruska wywarła ogromny wpływ na Rzym. Rzymianie zapożyczyli od Etrusków: przepisy procedury sądowej, triumfy, alfabet, sztukę budowania świątyń, realizm w rzeźbie i malarstwie, wróżbiarstwo. Im też prawdopodobnie zawdzięcza się ustanowienie trzech organów władzy w królestwie, w postaci: króla, zgromadzeń kurialnych i senatu. Koniec dominacji etruskiej powiązać można z ogólną sytuacją polityczną w Italii po przegranej z Grekami bitwie morskiej pod Kyme w 474 roku p.n.e., oraz utratą Kampanii na rzecz Samnitów. Wpływ etruski odcisnął swoje piętno także na samej nazwie narodu: Romani, Roma (pochodzenia sabińskiego, a więc przedetruska nazwa to: Quiris, Quirites).
W roku 509 p.n.e. zrażeni do obcej monarchii mieszkańcy Rzymu obalili króla Tarkwiniusza Pysznego i ustanowili republikę. Pierwszymi, obranymi na jeden rok konsulami zostali Lucjusz Juniusz Brutus i Tarkwiniusz Kolatyn. Po upadku monarchii Rzym stopniowo podupadał. Wyniszczały go zarówno spory wewnętrzne, jak też wojny ze schodzącymi w doliny górskimi plemionami sabelskimi Ekwami i Wolskami.
Społeczeństwo rzymskie było niezwykle skonfliktowane. Dzieliło się napatrycjuszy oraz plebejuszy. Patrycjusze byli uprzywilejowaną, wyższą warstwą społeczną, która pojawiła się w okresie republiki. Posiadali oni pełne prawa polityczne (do pewnego momentu) i wyłączność na obejmowanie urzędów. Wywodzili się z zamożnych rodzin. Początkowo byli prawdopodobnie potomkami arystokracji rodowej (zamknięta liczba rodów – „gentes”), która we wczesnym okresie państwa (okres królewski i wczesnej republiki) cieszyła się pełnią praw politycznych.
Plebejusze z kolei byli wolni, lecz (do pewnego momentu) nie mieli praw obywatelskich. Nie mogli obejmować urzędów państwowych, a także zawierać małżeństw z synami lub córkami patrycjuszy. Trudnili się rzemiosłem i kupiectwem. Pełnili również służbę w wojsku, a za swoje pieniądze musieli kupić uzbrojenie (choć po reformie ze schyłku II w. p.n.e. zapewniało im to państwo). Plebejusze mogli jedynie brać udział w zgromadzeniu ludowym. W tym czasie często panowały nieurodzaje, więc plebejusze popadali w długi, co kończyło się dla nich ciężkim losem niewolnika.
Tak więc wyraźnie widać, że przeciwieństwem patrycjuszy byli plebejusze, którzy walczyli o wyrównanie swoich praw względem uprzywilejowanej arystokracji. Podjęli oni walkę o polityczne równouprawnienie z patrycjuszami. W roku 367 p.n.e. uzyskali dostęp do senatu rzymskiego, a pełnię równych praw uzyskali w roku 287 p.n.e. Patrycjusze, wchodząc w skład senatu, sprawowali rządy w republice. Od 445 roku p.n.e. dozwolono były małżeństwa patrycjuszy z córkami plebejuszy. Monopol na władzę, jaki uzurpowali sobie patrycjusze, spowodował konflikt z plebejuszami. Walka o podział władzy zakończyła się na początku III wieku p.n.e., gdy ustaliła się chwiejna równowaga między obiema grupami. Jedynie niektóre funkcje sakralne były na stałe przypisane patrycjuszom (do 44 roku p.n.e.).
Wewnętrzne spory złagodziło wprowadzenie w 449 roku p.n.e. „Prawa XII Tablic”, pierwszej rzymskiej kodyfikacji prawa zwyczajowego. Kodyfikacja ta zuniformizowała społeczeństwo rzymskie. Wskazują na to wyraźnie wyniki badań archeologicznych. Dysponujemy licznymi zabytkami poświadczającymi występowanie na terenie Rzymu rozwiniętej kultury arystokratycznej, czerpiącej wzory z Grecji, Etrurii i Fenicji. W znaleziskach pochodzących z VI i I połowy V wieku p.n.e. występuje licznie ceramika sympozjalna, która zanika po tym okresie.
Od wprowadzenia „Prawa dwunastu tablic”, Rzym przez długie lata był prymitywnym pod względem kulturalnym i nastawionym na podboje zewnętrzne społeczeństwem chłopskim. W pierwszym półwieczu po upadku monarchii doszło również do powstania podstawowych instytucji republikańskich, stanowiących o charakterze tego państwa na następne czterysta z górą lat. Władzę wykonawczą w miejsce monarchii przejęło dwóch konsulów wybieranych na okres jednego roku. Kolegialność i stosunkowo krótki okres sprawowania konsulatu utrudniały przejęcie władzy przez jednostkę. Usankcjonowano również istnienie ciała doradczego przy konsulach czyli Senatu. W jego skład wchodzili naczelnicy najważniejszych rodów, które w społeczeństwie rzymskim odgrywały kluczową rolę. Sukcesy w wojnach z najazdem ludów sabelskich skłoniły Rzym do uderzenia na północ. Zdobyto Fideny miasto przy którym znajdowała się główna obok Rzymu przeprawa przez Tyber.
Podbój ten stanowił tylko preludium dla znacznie ważniejszego osiągnięcia militarnego, czyli zwycięskiej wojny z Wejami. Weje były najbliższym etruskim sąsiadem Rzymu – miasto o podobnych rozmiarach, bogactwie i zasobach ludzkich. Zdobycie go spowodowało podwojenie terytorium Rzymu. Przez pewien czas nie było wiadomo, co z tak ogromną zdobyczą zrobić. Ruchomy majątek Wejentynów rozszabrowali rzymscy wojownicy. Problemem była jednak ziemia. Trzeba było wielkiego wstrząsu psychicznego, by problem ten rozwiązać, a stało się to po zdobyciu Rzymu przez Galów. Galowie po dramatycznej klęsce armii rzymskiej nad rzeką Allią zdobyli miasto w 386 roku p.n.e. Opuścili je dopiero po otrzymaniu okupu wypłaconego przez sojusznika Rzymu – Caere. Wkrótce potem tereny zdobyte przez Rzym na Wejentynach zostały rozdzielone pomiędzy rzymskich mężczyzn. Tym samym Rzym stał się miastem pozbawionym na pewien czas bezrolnych obywateli. W tym samym czasie zaostrzyła się walka pomiędzy starą arystokracją patrycjuszowską, a obywatelami o znacznych majątkach, lecz pozbawionymi odpowiedniego pochodzenia, skupionymi w opozycyjnej względem patrycjuszowskiego państwa organizacji plebejskiej. Następne sto lat zajęło Rzymowi podporządkowanie Italii.
Z czasem kolejne ludy i państwa schylały głowy pod jego jarzmo. Rzymianie konfiskowali znaczną część ziemi pokonanych przeciwników i tworzyli na tym terenie kolonie wojskowe. Jednocześnie zawierali sojusze wojskowe z pokonanymi wrogami, dla których jedyną często szansą na odzyskanie majątku było współuczestniczenie w rzymskich podbojach i wzięcie udziału w kolejnych kolonizacjach. W ten sposób połączona armia, składająca się z Rzymian i ich sprzymierzeńców, rosła w siłę z roku na rok. Podbój łączył wszystkie warstwy społeczne Wiecznego Miasta. Zwykli obywatele bogacili się i zyskiwali ziemię. Arystokracja zdobywała sławę, która w systemie rodowym, przy słabo rozwiniętej gospodarce monetarnej, stanowiła o pozycji społecznej i prestiżu otaczającym jednostkę. Zwycięska wojna, zakończona triumfem, czyli specjalną procesją, która przechodziła przez Rzym i kończyła się na Kapitolu, stanowiła marzenie każdego arystokraty.
Pełne panowanie Rzymu nad Półwyspem Apenińskim zagwarantowało zwycięstwo nad Samnitami w szeregu ciężkich wojen toczonych w II połowie IV i na początku III wieku p.n.e. Kulminacyjnym momentem tej walki było zwycięstwo pod Sentinum w 295 roku p.n.e. nad połączoną armią Galów i Samnitów. Po ich pokonaniu na drodze Rzymian pozostał już tylko Tarent. Miasto to wezwało w 280 roku p.n.e. na pomoc jednego z najlepszych wodzów starożytności Pyrrusa, króla Epiru. Pokonał on Rzymian w dwóch kolejnych bitwach, pod Herakleją i Ausculum, ponosząc jednak przy tym ogromne straty. Nie rozstrzygając wojny przeniósł działania zbrojne na Sycylię, występując przeciwko Kartaginie. Po powrocie do Italii poniósł w 275 roku p.n.e. klęskę w starciu z Rzymianami pod Benewentem i pozostawił Tarent samemu sobie. Miasto skapitulowało w 272 roku p.n.e. Po pokonaniu Tarentu, zhołdowaniu Apulii i Messapii w 266 roku p.n.e. oraz zdobyciu ostatniego wolnego miasta etruskiego Volsinii w 264 roku p.n.e., Rzym panował nad całą Italią aż do północnego łuku Apeninów, za którym zaczynały się terytoria galijskie.
By ułatwić sobie kontrolę nad półwyspem, Rzymianie rozpoczęli budowę swoich słynnych dróg. Pierwszą była via Appia, której budowę rozpoczęto w 312 roku p.n.e. Wtedy też powstał pierwszy rzymski akwedukt. Bardzo charakterystyczny element rzymskiej kultury – walki gladiatorów – pojawił się w 264 p.n.e.
W tym samym roku zaczął się nowy okres w dziejach Rzymu. Spór między nadtybrzańską republiką a Kartaginą, wówczas największą potęgą morską w zachodniej części Morza Śródziemnego o wpływy na Sycylii, przekształcił się w zbrojny konflikt. I wojna punicka (od słowa punicus – „kartagiński”) trwała 23 lata. Mimo ciężkich strat Rzymianie złamali morską potęgę Kartaginy, a sporna wyspa stała się pierwszą prowincją Rzymu. Tym samym miasto Romulusa wykroczyło poza Italię, by przez kolejne 350 lat nieustannie podbijać nowe krainy.
Pierwsze podboje pozaitalskie były odpowiedzią na napaści. Galowie znad Padu narazili się najazdami na Italię, a iliryjscy piraci atakowaniem rzymskich kupców. Po ich pobiciu Rzymianie musieli stawić czoła kartagińskiemu wodzowi Hannibalowi, który w 218 roku p.n.e. wkroczył do Italii zaczynając II wojnę punicką. Przez 14 lat wojska Hannibala przebywały w Italii i mimo kilku wielkich zwycięstw (m.in. nad Jeziorem Trazymeńskim w 217 roku p.n.e. i pod Kannami w 216 p.n.e.) nie zdołały złamać Rzymu, który przeniósł wojnę na terytorium Kartaginy. W 202 roku p.n.e. pod Zamą Scypion Afrykański pobił Hannibala. Kartagina przegrała wojnę i musiała zrzec się większości swych ziem, m.in. Hiszpanii.Rzym stał się pierwszą potęgą świata śródziemnomorskiego. Swój mocarstwowy status potwierdził już w 197 roku p.n.e., masakrując pod Kynoskefalaj w Tesalii armię macedońską. Siedem lat później pod Magnezją w Azji Mniejszej rzymskie legiony pokonały wojska Seleucydów, pierwszej potęgi świata helleńskiego, udowadniając, że są najlepszą armią na świecie.
Państwo rzymskie zaczęło się błyskawicznie rozrastać. W 146 roku p.n.e. ostatecznie podbite zostały Kartagina i Grecja. W 133 p.n.e. władca Pergamonu w Azji Mniejszej zapisał Rzymowi całe swoje królestwo jako spadek. W tym samym roku padło iberyjskie miasto Numancja, stawiające przez wiele lat opór legionom znad Tybru. W 121 roku p.n.e. Rzymianie opanowali południową Galię, dwadzieścia lat później Cylicję w Azji Mniejszej, a w 96 roku p.n.e. graniczącą z Egiptem Cyrenajkę.
Sukcesy militarne Rzymu zwiększyły zamożność wyższych klas społecznych, które nabywały wielkie majątki ziemskie. Pracowali w nich niewolnicy napływający tysiącami dzięki sukcesom rzymskich legionów. Ich praca zastępowała działalność drobnych posiadaczy ziemskich, którzy tworzyli trzon armii. Przebywając długo na wojnach w odległych krajach, tracili swoje ziemie na rzecz wielkich posiadaczy ziemskich. Ubywało więc średniozamożnych Rzymian, co fatalnie wpływało na liczbę dostępnych rekrutów, ze względu na obowiązujący cenzus majątkowy przy naborze do armii. Gdy większość społeczeństwa ubożała, bogaci Rzymianie zaczęli naśladować próżniaczy i zbytkowny styl życia wielkich centrów świata hellenistycznego. Rosnąca przepaść między biednymi i bogatymi wywołała ostry konflikt społeczny. By uzdrowić sytuację, jeden z trybunów, Tyberiusz Grakchus, zaproponował w 133 roku p.n.e. reformę agrarną, która przewidywała rozdanie ubogim państwowej ziemi, zagarniętej przez bogatych. Pomysł spotkał się z silnym oporem. Grakchus został zamordowany. 10 lat później korzystne dla ubogich reformy próbował wprowadzić jego brat Gajusz Grakchus, ale podzielił los Tyberiusza. Pod koniec II wieku p.n.e. Gajusz Mariusz przekształcił armię obywatelską, która coraz bardziej cierpiała na brak rekrutów, w armię zawodową, w której mogli służyć również najbiedniejsi (proletariusze). Tak zreformowana armia pobiła w 103 i 102 p.n.e. germańskie plemiona Teutonów i Cymbrów, które najechały Galię. Z pewnością nikt się wtedy nie spodziewał, że reforma Mariusza przywiedzie republikę do upadku.
Problem wyposażenia weteranów kończących służbę w ostatecznym rozrachunku był jedną z najważniejszych przyczyn upadku republiki. Żołnierze, nie dysponując żadnymi gwarancjami ze strony państwa, mogli pokładać nadzieję na spokojną starość jedynie w działalności swoich wodzów. To uzależnienie ułatwiało wykorzystywanie państwowej armii do celów prywatnych. Wielcy protagoniści tych czasów Gajusz Mariusz, Sulla, Juliusz Cezar, Pompejusz Wielki, Marek Krassus, Gajusz Oktawian, Marek Lepidus, Marek Antoniusz dążyli początkowo do zyskania osobistej sławy, podobnie jak ich przodkowie przez wieki, później jednak walka toczyła się już o osobiste bezpieczeństwo.
Przegrani w wojnie domowej nie mieli prawa dalej istnieć. Z pierwszego starcia w latach 80-tych I wieku p.n.e., pomiędzy Mariuszem i Sullą, zwycięsko wyszedł Sulla, który przeprowadził szeroko zakrojoną reformę ustroju. Obaj w czasie wojny domowej mordowali bez litości zwolenników konkurenta (proskrypcja). Sulla próbował przywrócić starożytne cnoty, jednak jego zamierzenia się nie powiodły. W 79 roku p.n.e. zrzekł się dyktatury i wkrótce potem zmarł. Kraj jednak pogrążony był w wojnach. W Hiszpanii wciąż walczyli przeciwnicy Sulli (wojna Rzymu z Sertoriuszem). Na wschodzie trwały wojny z Mitrydatesem, a w 73 p.n.e. w Italii wybuchło wielkie powstanie niewolników pod wodzą Spartakusa. Po wielkich sukcesach na wschodzie (m.in. ostateczne pokonanie Mitrydatesa, zajęcie Syrii) na pierwszą postać w republice wyrósł Pompejusz.
Nie był jednak na tyle silny, by rządzić samemu. W 60 roku p.n.e. powstał pierwszy triumwirat: Pompejusz, Juliusz Cezar i Krassus podzielili się władzą w kraju, zachowując jednak całą fasadę republikańskiego ustroju. Triumwirat przetrwał do śmierci Krassusa pod Karrami w 53 roku p.n.e. Cezar, który w latach 58-52 p.n.e. podbił Galię, i Pompejusz zostali sami. W 50 roku p.n.e. Cezar mimo senackiego zakazu wkroczył do kontrolowanej przez zwolenników Pompejusza Italii, przekraczając świętą granicę na linii rzeki Rubikon. Wojna między dwoma wielkimi wodzami objęła całe imperium. Do głównego starcia doszło w Grecji, gdzie Pompejusz poniósł klęskępod Farsalos w 48 roku p.n.e. Wydawało się, że Cezar stanie się jedynowładcą.
Jednak los chciał inaczej i w czasie id marcowych – 15 marca 44 roku p.n.e. Cezar został zamordowany. Mordercy chcieli przywrócić dawne zasady rządzące republiką, ale przeliczyli się. Cezar zyskał ogromną popularność i jego reformy miały poparcie społeczne. Mordercy musieli schronić się na Kapitolu, aby uniknąć samosądu. Władzę w mieście przejęli „cezarianie” (zwolennicy Cezara).
Przeciwko mordercom Cezara: Markowi Brutusowi i Gajuszowi Kasjuszowi Longinusowi stanęli dwaj najbliżsi współpracownicy Cezara: Marek Antoniusz i Marek Lepidus oraz jego adoptowany syn i spadkobierca – Cezar Oktawian, którzy utworzyli drugi triumwirat. W 42 roku p.n.e. pod Filippi w Macedonii zabójcy zdobywcy Galii zostali pokonani.
Wkrótce potem Lepidus został odsunięty z triumwiratu, a imperium zostało podzielone na dwie części (Oktawian rządził na zachodzie, a Antoniusz na wschodzie). Podział nie mógł jednak trwać wiecznie. Terytorialne nadania Antoniusza dla synów jego kochanki, królowej Egiptu Kleopatry, stały się dla Oktawiana pretekstem do wypowiedzenia jej wojny. We wrześniu 31 roku p.n.e. w bitwie morskiej pod Akcjum flota Oktawiana pokonała flotę Antoniusza i Kleopatry. W następnym roku Oktawian przybył do Egiptu. Antoniusz i Kleopatra popełnili samobójstwo, a następca Cezara przyłączył Egipt do imperium. Trzy lata później Senat nadał mu tytuł augustus i powstał nowy ustrój zwany przez współczesnych badaczy pryncypatem.
Wprowadził go w życie Oktawian August, przybrany syn Cezara, mierny wódz, lecz genialny polityk i administrator „odnowił republikę” w 27 roku p.n.e. wprowadzając system rządów oparty na naczelnym zwierzchnictwie nad armią, władzy trybuńskiej (od 23 roku p.n.e.) oraz urzędzie najwyższego kapłana, które sprawował cesarz. August ograniczył liczbę senatorów do 600, wprowadził rozdzielenie dwóch stanów: ekwickiego i senatorskiego. Ekwici stali się podstawą administracji cesarskiej, obejmując stanowiska zakazane dla senatorów (najważniejsze to prefekci: floty, dostaw zboża, Egiptu oraz gwardii pretoriańskiej). Prowincje rzymskie zostały podzielone na senatorskie i cesarskie. Pojawił się również już wówczas kult cesarski, silny zwłaszcza w prowincjach, początkowo związany z kultem bogini Romy. August zapewnił swoim żołnierzom odprawę po zakończeniu służby. Pozwalała ona na spokojne ułożenie życia. Żołnierze nie będący przed wstąpieniem do armii obywatelami rzymskimi, otrzymali w nagrodę również pełne prawa obywatelskie.
August zakreślił także granice Imperium Rzymskiego, które w toku dziejów uległy niewielkim tylko modyfikacjom. Po klęsce Warusa w Lesie Teutoburskim w Germanii, granice Cesarstwa oparły się o rzeki: Eufrat, Ren i Dunaj. Jedynymi, którzy powiększyli jeszcze jego zasięg byli: Klaudiusz, który zajął Brytanię i Trajan, który z kolei opanował Dację i Mezopotamię.
Po śmierci Augusta stopniowo powiększał się zakres władzy cesarskiej, przy stopniowym zmniejszaniu wpływów senatu. Najwspanialszy okres w dziejach cesarskiego Rzymu to czasy tzw. dynastii Antoninów, czyli „złoty okres”. Okresowi stabilności politycznej towarzyszył rozwój gospodarczy, widoczny przede wszystkim w miastach. Stopniowo poszerzał się zasięg języka łacińskiego, przede wszystkim poprzez osadnictwo weteranów, którzy w armii musieli posługiwać się łaciną. Powszechne było również rzymskie prawo i szkolnictwo. Doszło dzięki temu do kulturowej unifikacji zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. W 212 roku n.e. proces ten był już tak zaawansowany, że cesarz Karakalla nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium. Dokument wydany przez cesarza nazywał się Constitutio Antoniniana (tzw. Edykt Karakalli, którego przygotowanie przypisuje się raczej jego poprzednikowi i ojcu, Septymiuszowi Sewerowi). Edykt ten, nadający pełne prawo obywatelstwa rzymskiego prawie całej wolnej ludności cesarstwa, Karakalla ogłosił zapewne głównie dla zdobycia popularności wśród mas ludności imperium, a także z motywacji fiskalnej (rozszerzenie opodatkowania obywateli rzymskich na większość ludności). Poprzez nadanie rzymskiego civitas osiągnięto połączenie idei solidarności politycznej i wspólnoty religijnej (nakaz modlitw za cesarza do wszystkich bóstw imperium). Dzięki temu Constitutio w znaczący sposób wpłynęła na kierunek dalszego rozwoju społecznego Cesarstwa.
W III wieku n.e. nastąpił ostry kryzys, nasilony w latach 235 – 270 n.e. Imperium wyniszczały ciągłe wojny domowe, którym towarzyszyły najazdy barbarzyńców. Zwalczające się armie siały spustoszenie wśród cywilów i wyludnienie dotknęło całe regiony (najbardziej ucierpiały Galia, Dacja, Mezja i Tracja). Wielu ludzi straciło również życie w wyniku przeciągającej się zarazy. Postępująca inflacja i spadek wartości monety niszczyły gospodarkę. W życiu religijnym pojawił się nowy czynnik, chrześcijaństwo, które w tym okresie znajdowało się w opozycji do władzy cesarskiej. Odnowicielem cesarstwa stał się Dioklecjan, który przeprowadził daleko idące reformy w armii i życiu politycznym cesarstwa. Dokonał pełnej deifikacji władzy cesarskiej, powiększył liczbę prowincji i w ten sposób ułatwił administrowanie nimi.
Dioklecjan ponadto całe imperium podzielił na dwie części: Wschodnią i Zachodnią, tworząc w ten sposób podwaliny pod ostateczny podział cesarstwa, do którego doszło ponad sto lat później. Wzmocnił też obronę granic poprzez rozbudowę systemu fortyfikacji i stworzył armię taktyczną, której zadaniem było wzmocnienie sił nadgranicznych w najbardziej zagrożonych rejonach kraju. Wojsko rzymskie w coraz większym stopniu składało się z synów byłych żołnierzy i oddziałów barbarzyńskich. Dioklecjan wprowadził również ceny maksymalne na wiele produktów, próbując ograniczyć w ten sposób inflację. Konstantyn Wielki, kolejny z wielkich władców późnego cesarstwa, doprowadził do przemiany religijnej silnie faworyzując zwalczane dotąd chrześcijaństwo. Kontynuował też reformy Dioklecjana w sferze wojskowej. Nieśmiertelność zyskał jednak dzięki założeniu, na miejscu dawnego miasteczka Bizancjum, nowej stolicy cesarskiej: Konstantynopola. Jeden z następców Konstantyna, Julian Apostata, próbował odwrócić tok dziejów i odnowić religię pogańską. Jednak panował za krótko (18 miesięcy), by zapoczątkowane przez niego reformy mogły odnieść skutek. Zginął w wojnie przeciwko Persji.
Ostatnim z wielkich władców imperium był Teodozjusz Wielki, który poprawił stosunki Cesarstwa z Gotami, zdusił opozycję ariańską, zakazał kultów pogańskich, a tuż przed śmiercią doprowadził do usankcjonowania podziału cesarstwa na część wschodnią i zachodnią, gdzie ta druga uległa najeźdźcom w 476 roku n.e., kończąc oficjalnie epokę starożytności. Miała jeszcze miejsce próba odrestaurowania Imperium, jak chociażby za Justyniana Wielkiego w I połowie VI wieku n.e., lecz nie przetrwała ona jego śmierci. Mimo że przyjęło się uważać rok 476 roku n.e. za koniec Imperium Rzymskiego, to bez wątpliwości można stwierdzić, że Rzym w pewnym względzie przetrwał. Mowa tu przede wszystkim o wartościach jakie przekazała cywilizacja łacińska Europie współczesnej oraz tym, że po upadku Rzymu przez niemal tysiąc lat istniał Konstantynopol, który uważał się za prawowitego spadkobiercę Wiecznego Miasta.
